Аннотация: Мазкур мақолада Жиззах вилоятининг географик омиллари таъсирида ҳосил бўлган табиий гидрографик тармоқлари билан биргаликда четдан кириб келувчи сув ресурсларининг вилоятдаги ўрни таҳлилқилинган.
Калит сўзлар: сув ресурслари, географик омиллар, дарё ҳавзалари, сув сарфи,гидрографик ресурслар, дарёлар ва сой, булоқлар.
Аннотация:В статье рассмотривается природные условия и природная гидрографическая сеть Джизакской област, а также анализирован место трансграных водных ресурсов в регионе.
Ключевыеслова: водные ресурсы, географические факторы, речные бассейны, гидрографические сооружений, реки и ручей, источники расход воды.
Annotation: This article describes the natural conditions and hydrographic network of the Jizzakh region. In addition, the regional role of water resourcesinis analyzed.
Key words: water resources, geographes factors, river flows, consumption, hydrographic structures, streams, and stream springs.
Кириш. Табиий ресурслар орасида сув алоҳида ўрин тутади. Чунки барча тирик жонзотлар ҳаётининг асосий манбаи сувдир. Сув бебоҳо неъмат бўлганлиги боис унинг ҳар бир томчисидан тежаб-тергаб, оқилона фойдаланиш керак. Табиатнинг барқарорлиги ва унинг ривожланиш асосини таъминлайди. Табиатда мода ва энергия алмашинувида ҳам сув энг муҳим омил хисобланади.
Мавзунинг долзарблиги. Жиззах вилояти ҳудудий мехнат тақсимотида турли хил қишлоқ хўжалиги махсулотларини етказиб беришга ихтисослашган. Шунинг учун вилоятдаги табиий гидрографик тармоқларнинг, гидрологик режимини, ўрганиш мухим ахамиятга эга.
Вилоятда йилдан-йилга сув ресурслари танқислиги кўпроқ сезилмоқда, бу ҳолат ўз навбатида кўпгина геоэкологик муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Вилоятнинг мавжуд сув ресурслари, режими, сарфи ва уни йиллар бўйича тебраниш динамикаси, қанча эканлигини билиш улардан самарали фойдаланишни ўрганиш ҳам ўта долзарб масала ҳисобланади.
Мавзунинг ўрганилганлик даражаси. Вилоятнинг табиий гидрографик тармоқларини ўрганиш ўтган асрнинг 50 йилларида, А.Ф.Сляднева, К.Г.Ғаниева (1965), Х.Т.Тўлаганов (1971), А.Саидов, О.Ҳазратқулов (1974), Н.В.Горелкин, А.М.Никитин (1976) каби олимлар томонидан вилоятнинг ер усти сувлари қисман ўрганилган. Ер ости сувларини ўрганишда А.И.Шевченко (1957), Е.М.Борисов, С.М.Мирзаев (1971) каби олимлар хисса қўшганлар. Аммо, мазкур тадқиқотларда вилоятнинг табиий гидрографик тармоқлари алоҳида комплекс ўрганилмаган.
Ишнинг мақсади ва вазифалари. Мазкур ишнинг асосий мақсади Жиззах вилоятининг табиий гидрографик тармоқларини географик омилларга боғлиқ ҳолда атрофлича ўрганишга қаратилган.
Ишда, кўзланган мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифалар белгиланиб олинди;-вилоят табиий гидрографиясининг шаклланишида географик омилларнинг таъсирини қиёсий бахолаш; -мавжуд сув ресурсларга оид маълумотларни географик нуқтаи назардан таҳлил қилиш;- вилоятнинг асосий дарёлари ҳисобланган Сангзор, Зоминсув ва унга қуйилувчи ирмоқларни ўрганиш; – мавжуд сув ресурсларининг қанчаси вилоятда хосил бўлади, қанчаси четдан кириб келувчи сув манбалари хисобидан сарфланишини илмий ўрганиш; – тоғлардан бошланувчи сой-булоқларни сув сарфи, модули, табиий ўзгариши ҳақидаги маълумотларни таҳлил қилиш.
Тадқиқот объекти ва предмети. Ишнинг объекти сифатида Жиззах вилояти ҳудудида жойлашган Туркистон тоғларининг шимолий этагидаги барча табиий гидрографик объектлар танлаб олинган.
Тадқиқот усуллари. Географик умумлаштириш, ўхшашлик, таққослаш, картографик таҳлил каби тадқиқот усулларидан фойдаланилди.
Асосий натижалар уларнинг муҳокамаси.
Жиззах вилояти географик жиҳатдан ўзига ҳос табиий чегараларга эга бўлган ҳудуддир. Шимолда Айдар-Арнасой кўллар тизимининг шимолий қисми, шимолий-шарқ ва шарқда Сирдарё ва Зомин тоғлари, жануб ва ғарбда Молгузар, Нурота тизмаларининг сувайирғичи орқали, ғарбдан эса Қизилқум чўли билан чегараланади. Майдони 21.2 минг км.кв, республика майдонининг 4.5 % ни ташкил қилади. Ҳудуднинг катта қисми суғорма дехқончилик учун ўзлаштирилган. Бу эса табиий гидрографик тармоқларга бўлган талабни янада оширади.
Вилоятнинг табиий гидрографик тармоқларининг тарқалишида бир қанча табиий географик омиллар таъсир кўрсатади. Ҳусусан, ҳудуднинг географик ўрни, геологик ва геоморфологик тузилиши, иқлими, ўсимлик қоплами каби омиллар муҳим роль ўйнайди. Вилоятнинг асосий табиий гидрографик тармоқлари, жанубий қисмда жойлашган бўлиб, улар асосан Зомин, Чумқортоғ, Молгузар, Нурота тоғ тизмаларидан тўйинади.
Ушбу тоғларнинг ўртача баландлиги 2500-3500 метр бўлганлиги боис, мавсумий қор ва ёмғир сувларидан тўйинади. Тоғларда музликлар узоқ вақт сақланмайди, шунинг учун асосий тўлинсув даври баҳорга, камсув даври эса кузга тўғри келади.Мутахасисларнинг ёзишича Жиззах вилоят ҳудудини табиий гидрографик жойлашуви ва гидрологик ҳусусиятларини инобатга олиб, уни икки парагенетик
[1] ландшафтларга ажратиш мумкин. Биринчиси, тоғлик қисм яъни дарё сувларини ҳосил қилувчи ҳудуд бўлса, иккинчиси текислик қисм, сув сарфланадиган ҳудудларга тақсимлаш мумкин. Жанубда тоғ ва тоғ олди ҳудудларида ҳосил бўлган сув манбалари текисликка яъни шимолга томон ҳаракатланиб, уларнинг суви кўплаб буғланади, шимилади, суғорма деҳқончилик ва бошқа эҳтиёжлар учун сарфланади.
Зомин, Чумқортоғ, Молгузар тоғларининг 2700-3400 метр баландлигидан бошланадиган дарёларининг энг йириклари Сангзор ва Зоминсув дарёларидир.
Сангзор дарёси вилоятнинг энг узун ва энг серсув дарёси хисобланади. Дарё Чумқортоғнинг шимолий ёнбағридан бошланувчи Гуралаш ва Жонтут сойларининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Дарёнинг умумий узунлиги 123 км, сув тўплаш майдони 2580 кв.км ўртача кўп йиллик сув сарфи Қорақишлоқ ёнида 6.9 м
3/сек ни ташкил этади.Ёғингарчилик кўп бўладиган йиллари сув сарфи янада ортади.
Сангзор дарёси антропоген даврнинг бошларида Зарафшон дарёсининг энг катта ўнг ирмоғи хисобланган. Антропоген даврнинг ўрталарига келиб, Сангзор дарёси ўз йўлини шимолга буриб ҳозирги Мирзачўл орқали Сирдарё ҳавзасига қўшилган[5]. Дарё асосан қор ва ёмғир сувларидан тўйинади, март-июнь ойларисуви кўпайиб, ноябрь-декабрь ойларида суви камайиб кетади.Дарёга ўнг томондан4та ирмоқ, чапдан 10та ирмоқ келиб қўшилади(1-жадвал). Бундан ташқари яна шундай сойлар борки аслида Сангзор ирмоғи бўлган, аммо Туятортар канали қазилгандан сўнг унга бориб қўшилади(2-жадвал). Барча сойлар мавсумий қор ва ёмғир сувларидан тўйинади ва ёзда суви камайиб кетади.
1-жадвал
Сангзор дарёси ирмоқлари
| чап ирмоғи |
|
ўнг ирмоғи |
| № |
Сойнинг номи |
Узунлиги км.да |
№ |
Сойнинг номи |
Узунлиги
км.да |
| 1 |
Бойқўнғирсой |
22 |
1 |
Жонтака ( Ёнтоқсой) |
14 |
| 2 |
Кўкжар |
24 |
2 |
Алдошмон |
24 |
| 3 |
Чопқонсой |
13 |
3 |
Тераклисой |
12 |
| 4 |
Оққўрғонсой |
10 |
4 |
Хўжасой (Каттасой) |
14 |
| 5 |
Тангатоптисой |
16 |
|
|
|
| 6 |
Тераклисой |
18 |
|
|
|
| 7 |
Жумжум |
16 |
|
|
|
| 8 |
Сутариқ (юқори қисми Вадиган) |
14 |
|
|
|
| 9 |
Новқасой |
24 |
|
|
|
| 10 |
Саннакжарсой |
18 |
|
|
|
Жадвал муаллиф томонидан тузилган.
2-жадвал
Туятортар каналига қуйиладиган сойлар
| чап томондан қуйилади |
ўнг томондан қуйилади |
| № |
Сойнинг номи |
Узунлиги км.да |
Сойнинг номи |
Узунлиги
км.да |
| 1 |
Ўрай |
11 |
Латтабанд |
21 |
| 2 |
Терсбулоқсой |
13 |
Бўстонқулисой |
17 |
| 3 |
Ёмбошкатта |
30 |
Қоратош |
18 |
| 4 |
Тангли |
36 |
Аламли |
11 |
| 5 |
Қўштамғали |
13 |
Кўтармасой |
23 |
| |
|
|
Ширсой |
21 |
| |
|
|
Каттажарсой |
17 |
| |
|
|
Сайхонсой |
14 |
Жадвал муаллиф томонидан тузилган.
Дарё Жиззах шаҳри атрофида Сангзорводийcини ҳосил қилиб,шу ерда иккига бўлинади. Бир қисми Туёқли канали орқали Жиззах сув омборига келиб қуйилади.Иккинчи тармоғи Қли номи билан шимолга оқиб, Тузкон кўлига қуйилади.Сангзор дарёсининг баҳорги тошқин сувларини тўплаб қолиш мақсадида Жиззах сув омбори (майд 12.7 км
2, чуқурлиги 26м, сув ҳажми 87.5 млн.м
3 ), қурилган.
Жиззах вилоятининг иккинчи йирик сув манбаи Зоминсув дарёсидир. Дарё Туркистон тоғининг шимолий қисмидаги Шавқартоғ тизмасидан бошланиб, Дуоба қишлоғи яқинида Зоминсой, Қашқасув, Кўлсув ва Қизилмозор сойларининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Юқори қисмида Еттикечув деб аталади. Дарёнинг узунлиги 41км, сув тўплаш майдони 709 кв.км, ўртача кўп йиллик сув сарфи секундига 2.6 м
3 ни ташкил қилади[3]. Дарё мавсумий қор ва ёмғир сувларидан тўйинади. Максимал сув сарфи март-июнь ойида кўпайиб, минимал сув сарфи декабрь ойида кузатилади. Зоминсув дарёсига ўнга яқин сойлар келиб қуйилади (3-жадвал).
3-жадвал
Зоминсув дарёси ирмоқлари
| ўнг томондан қуйилади |
чап томондан қуйилади |
| № |
Сойнинг номи |
Узунлиги км.да |
Сойнинг номи |
Узунлиги
км.да |
| 1 |
Катташир |
15 |
Оқтош |
13 |
| 2 |
Ўриклисой |
28 |
Майдонарчасой |
16 |
| 3 |
Усмонсув |
24 |
Бешарчасой |
10 |
| 4 |
Галдираутсой |
30 |
Аччисой ва бошқ. |
|
| 5 |
Чандирсой ва бошқ. |
|
|
|
| |
|
|
|
|
Жадвал муаллиф томонидан тузилган.
Дарё суви Зомин шахридан ўтиб, текисликка чиққач бир қанча ариқларга бўлиниб, суғориш учун фойдаланилади. Зоминсув ҳавзасидаги сувларни тўплаб фойдаланиш мақсадида (майдони 9.3 км
2, сув ҳажми 52 млн. м
3), Зоминсув омбори бунёд этилган. Ҳозирда Зомин туманининг сувга бўлган эҳтиёжининг 40% ни таъминламоқда.
Вилоятнинг муҳим гидрографик тармоқлари қаторига, Туркистон тоғларидан бошланувчи Хўжамушкентсой, Чаккандсой, Болғалисой ва Жалойирсойларни киритиш мумкин. Ушбу сойлар кўпроқ Янгиобод қишлоқ туман аҳолисини сув билан таъминлайди. Сувлардан оқилона фойдаланиш мақсадида Хўжамушкентсой (майд 0.45км
2, сув ҳажми 8 млн
3) ва Сармич (майд 0.13км
2, сув ҳажми 4.3 млн
3) сув омбори қурилган.
Молгузар тоғларидан бошланувчи сойлардан: Уволсой (узунлиги 10 км), Пшағарсой (узунлиги 14 км, сув тўплаш майдони 35.3 км
2), Жонтут (узунлиги 12 км, сув тўплаш майдони 57.5 км
2), Қорақия (узунлиги 11 км), Равотсой (узунлиги 24км, сув тўплаш майдони 149 км
2 бунга яна 17 та майда сойлар келиб қуйилади), Уобсой (узунлиги 13 км), Ардохшон (узунлиги 14 км, сув тўплаш майдони 72.6 км
2), Жайилмасой (узунлиги 17 км) каби катта-кичик сойлар мавжуд. Уларнинг сувлари асосан дехқончилик, боғдорчилик ва ичимлик суви сифатида фойдаланилади.
Жиззах вилоятининг яна бир мухим гидрографик тармоқлари Нурота тоғлигидан оқиб тушувчи сойлар хисобланади. Нурота тоғининг шимолий ёнбағрида 45 га яқин сойлар мавжуд, уларнинг энг мухимлари: Устихонсой (узунлиги 12 км), Чоғалаксой (узунлиги 14 км), Осмонсой (узунлиги 14 км, ўртача кўп йиллик сув сарфи 0.200 м
3/с), Қуруқсой (узунлиги 15 км), Илончисой (узунлиги 32 км), Тангисой (узунлиги 17 км), Кўлвасой (узунлиги 20 км, ўртача кўп йиллик сув сарфи 0.140 м
3/с), Қуйи Кўльвасой (узунлиги 12км), Юқори Учма (узунлиги 25 км, ўртача кўп йиллик сув сарфи 0.200 м
3/с), Қуйи Учма (узунлиги 20 км), Ўхумсой (узунлиги 40 км, ўртача кўп йиллик сув сарфи 0.430 м
3/с), ва бошқалар.
Бу сойларнинг тўйинишида ер ости сувларининг ҳиссаси катта бўлганлиги сабабли, уларнинг сув миқдори йил давомида кам ўзгаради. Баҳор фаслида жала ёғиб, қорлар эриганда суви кўпайиб сел келади, ёзда эса кўпчилиги қуриб қолади. Бу сойлар суви асосан ерларни суғоришга сарфланади. Баъзи сойларнинг мавсумий сувларини йиғиб кичик сув омборлари қурилган.
Ер ости сувлари Жиззах вилоятидаги умумий сув ресурсларининг бир қисми сифатида ҳалқ хўжалигида муҳим аҳамият касб этади. Жумладан, аҳолини ичимлик суви билан таъминлашда, экинларни суғоришда ва бошқа эҳтиёжлар учун ишлатилади.
Ер ости сувларининг миқдори, таркиби, жойлашишига бевосита жойнинг иқлимий, геологик ва геоморфологик ҳусусиятларига боғлиқ. Масалан, вилоятнинг тоғли ҳудудларида муз ва қорларнинг мавжудлиги сабабли ер ости сувлари кўп. Ер ости сувлари текислик, тоғ олди ва тоғ минтақаларига қараб грунт, қатламлар орасидаги ва минераллашган термал сувларига бўлинади. Чунончи, Мирзачўл текислигида 100-400 метр чуқурликда артезиан ҳавзалари мавжуд.[5]. Мутахасислар томонидан вилоят ҳудудидаги ер ости сувлари турли гидрогеологик, гидродинамик хусусиятларига кўра 3та гидрогеологик районга ажратилган.[3] Бундан ташқари 11та ер ости сув ҳавзалари топилган ва уларнинг захиралари аниқланган.
Вилоятда экин майдонларнинг кўплигини ҳисобга олиб, сув захираларидан самарали фойдаланиш, мавсумий сув ресурсларини тартибга солиш мақсадида Арнасой, Жиззах, Зомин, Қоровултепа, Хўжамушкент, Новқа, Сармич сув омборлари қурилиб ишга туширилган.
Жиззах вилоятининг шимолий текислик қисмида табиий Тузкон кўли мавжуд. Кўл вилоят худудининг энг паст жойида жойлашган ва барча ер усти ва ер ости сувлари шу жойда тўпланади. Кўл жойлашган худуднинг ўртача баландлиги 230-240м ни ташкил этади. Тузкон кўли бугунги кунда Арнасой техноген кўллар тизимига қўшилиб кетган. Бу кўллар тизими 1969 йилда Чордара сув омборидан катта миқдорда сувини ташлаш натижасида пайдо бўлган. Сирдарё ва Жиззах вилоятларининг коллектор ва дренаж сувлари ҳам шу жойга оқизилган ва ҳозирги кунда ҳам давом этмоқда. Кўллар тизимининг умумий майдони 3039 кв.км., узунлиги 170-180 км, кенглиги 25-40 км, чуқурлиги 30-40 м ни ташкил этади.
Жиззах вилоятида мавжуд сувларнинг асосий қисми қишлоқ хўжалигига сарфланади. Вилоят майдонининг 16.9% текисликдан иборат, вилоят умумий майдонининг (жами 21.2 минг км
2) 3.59 минг км
2га тўғри келади. Вилоят экинлар майдонининг асосий қисми жойлашган текисликда сунъий суғориш тизими жорий қилинган. Тоғ ва тоғ олди ҳудудлар вилоят майдонининг 82.6% ни ёки 17.52 минг кв.км ни ташкил қилади. Ҳудудда жойлашган экин майдонлари қисман табиий сув манбаларидан суғорилади. Вилоятда хар йили ўртача 1981 млн м
3 сув экинларни суғориш учун сарфланади. Шундан, вилоят ҳудудига четдан кириб келадигани 1728 млн м
3 бўлиб, жами сувнинг 87% ни ташкил этади, қолган 221 млн м
3 нинг 11% ички сув ресурсларига тўғри келади. Ундан 30 млн м
3 нинг 1.5% зовур сувларига, 2 млн м
3 нинг 0.1% ер ости сувларига тўғри келади.
Мазкур сув баланси билан вилоятдаги жами 318.1 минг гектар ер суғорилмоқда. Шундан 273,4 минг гектар ер, яъни, 87% майдон Сирдарёсуви билан суғорилади. Зарафшон дарёсидан бошланадиган Туятортар канали орқали 27,2 минг гектар 9,0%, Жиззах сув омбори 7,1 минг гектар 2,0%,Зомин сувомбори орқали 2,6 минг гектар 1,0%, Қоровултепа сув омбори 3,5 минг гектар 1,0%, Хўжамушкент сув омбори 1,1 минг гектар 0,3%, Сангзор дарёси эса 3,2 минг гектар 1% суғорилмоқда.
1-расм.Жиззах вилояти Зарафшонирригация тизимлар ҳавза бошқармаси маълумотлари асосида тузилди.
Хулоса. Таҳлиллар шуни кўрсатадики вилоят ҳудудида шаклланадиган сувлар ҳисобидан бор йўғи 17.3 минг гектар ерни яъни 7% майдонини суғориш имкони мавжуд. Қолган 300 минг га ернинг 93% чет (Сирдарё, Зарафшон) дан кириб келадиган сув манбалари хисобидан суғоришга тўғри келмоқда. Демак вилоятнинг табиий гидрографик тармоқлардаги мавжуд сув ресурслари вилоятнинг сувга бўлган эҳтиёжининг бор-йўғи 6/1 қисмини қондиришга етади. Бунинг асосий сабаби баланд тоғлардан бошланадиган, муз ва қорлардан тўйинадиган йирик дарёлар йўқ. Бу эса вилоятда табиий гидрографик тармоқлардан оқилона фойдаланиб сув тежовчи технологияларни тезроқ жорий қилишни тоқозо этади.
Фойдаланилган адабиётлар
- БаратовП. Ўзбекистон табиий географияси. – Т.: 1996.
- “Зарафшон ирригация тизимлари ҳавза бошқармаси” маълумотлари.
3.Расулов А.Р., Ҳикматов Ф.Ҳ., Айтбаев Д.П. Гидрология асослари. – Т.:1995.
- Ҳакимов Қ.М., Адилова О.А., Жиззах вилояти географияси. – Т.: 2015.
- Hikmatov F.H.,YunusovG.X., ArtikovaF.Ya.,ErlapasovN.B.,DovulovN.L. Daryolar gidrologiyasi. – Т.: 2017.
2Алибеков Л.А., Нишонов С.А. Природные условия и ресурсы Джизакской области. –Т.,1978.
