SPORTNING JAMIYATDA TUTGAN URNI VA IJTIMOIY- TARBIYAVIY AHAMIYATI

Mukimov O.E.-dotsent Bugun dunyoda sportning nafakat goliblik natijalarini oshirib borish vazifasi, balkim ijtimoiy, iktisdiy, xal kar o xamkorlik va birdamlik shuningdek tarbiyaviylik vazifasi xam borligi ma’lum. Mazkur vazifalar asosida sport bugungi kunda umumbashariy kadriyatlarning eng asosiylaridan biri ekanligini kayd etish lozim. Sport bir suz bilan aytganda jismoniy xdrakatlar yigindisidir. Ma’lum jismoniy mashklar bilan murabbiy kul ostida shugullanish, musobakalarda ishtirok etish va sport natijalarini kul ga kiritish sportning moxiyatini tashkil kiladi. Sport deyilganda dastlab kuz oldimizda kelishgan kad-komatli inson tasvirlanadi. Shu bilan birga sort insonni nafakat jismonan, balki aklan, axlokan, ma’nan tarbiyalash imkoniyatga xam ega. Bu urinda sportning jamiyatda tutgan urni, uning ijtimoiy-tarbiyaviy axamiyati tugrisida ma’lumotlar keltirib utish lozim. Insoniyatning rivojlanishi bilan bir vaktda turli soxalar, yunalishlar rivojlanib keldi. Buni biz ishlab chikarish, madaniyat, ilm-fan shuningdek, sportda xam kurishimiz mumkin. Tarixiy manbaalar, arxeologik kazilmalar ajdodlarimiz kadimdan xozirgi sport atamasini u^ziD^a mujassamlashtirgan jismoniy mapщlar bilan shugullanganidan dalolat beradi. Usha paytda insonlar turmush-tarzi, yashash sharoitiga xamoxang tarzda u yoki bu turdagi jismoniy mashklar bilan shugullanishga extiyoj bulgan. Keyinchalik, insonlar ongining takomillashuvi, jamiyatning uzzgarishi, davrlar almashinuvi jismoniy mashklar bilan shugullanishning uziga xos shakllarini ishlab chivishni talab kilgan. Natijada, bugun biz fikr yuritmokchi bulayotgan sport tushunchasi uzining asl mazmunini topdi. Zamonaviy sport uz oldiga fakatgina sport natijalarini egallashni emas, shugullanuvchini xar tomonlama tarbiyalashni xam maksad kilib kuyadi. Bu maksad uz ichiga kator yunalishlar va tarbiya soxalarini kamrab oladi. Sportchining ma’naviy-axlokiy tarbiyasi, ruxiy barkarorligini va irodaviy sifatlarini tarbiyalash sport mashgulotlari jarayonida amalga oshirilishi lozim bulgan vazifalar sirasiga kiritiladi. Sportning ijtimoiy-tarbiyaviy axamiyati xam shundadir. Shu bilan birga sport umuminsoiiy kadriyat sifatida xam uz mavkeyiga ega. Sportning ijtimoiy xarakteri insonni shaxe sifatida tarbiyalashdagi urni bekiyosdir. Jamiyat rivojlanishi bevosita jismoniy madaniyat tushunchasining xam rivojlanishiga olib keldi. Jismoniy madaniyatning tarkibiy kismi bulgan sort bugunga kelib uzining yuksak ijtimoiy axamiyatini namoyon kilmokda. Sunggi yillarda dunyo mikyosida sportning axamiyatini Urganishga karatilgan tadkikotlar, uning insonlar turmush-tarzidagi roli yuksak darajada ekanligini isbotladi. Mazkur masala yuzasidan jismoniy madaniyat va sport mutaxassislari, psixologlar, sotsiologlar tadkikot ishlarini amalga oshirdilar va turli darajadagi ilmiy-uslubiy manbaalar yaratildi. (N.I.Ponomaryov, L.P.Matveev, R.Abdumalikov, F.A.Kerimov, R.S.Salamov, X.T.Rafiev, J.E.Eshnazarov, P. Xujaev, T. Xoldarov va boshkalar). Sportning yana bir axamiyatli jixati shundaki, bunda shugullanuvchining vakti mazmunli utadi. Turli maksadda (salomatlikni tiklash va mustaxkamlash, sport natijalari va b.) sport bilan shugullanilganda mashgulot jarayonida va mashgulotlardan sung xam shugullanuvchilarning vaktlari bekorga sarflanmasliklari anщlangan. Turli darajadagi shugullanuvchilar (xavaskorlar, yukori malakali sportchilar) bilan utkazgan suxbatlar bildirilgan fikrlarping isbotini topadi. Barcha xolatda xam shugullanuvchilar mashgulot va mashgulotlardan keyin vaktlarini tejashlari, anik rejalashtirilgan kun tartibi asosida faoliyat olib borishlari aytib utilgan. X,ozirda, zamonaviy sport mashgulotlari modeli xamda sport nazariyasi va amaliyoti tajribasida shugullanuvchini ma’naviy-axlokiy tarbiyalash masalasi aloxida kursatib utilgan. Sport bilan shugullanish jarayonida shaxsiy axlokiy xususiyatlarni tarbiyalash, axlok normalari doirasida kamol topish masalalari mashgulotlar jarayonining tarkibiy kismi sifatida uz aksini topadi. Murabbiylar, sport mutaxassislari mashgulotlar jarayonida shugullanuvchilarning axlokiy sifatlarini tarbiyalash ishlarini xam olib boradilar. Uzaro munosabatlarni tugri yulga kuyish, shugullanish tartib-koidalarini xurmat kilish, murabbiyning topshiriklarini bajarish kabilar mashgulot jarayonida uziga xos axamiyatga ega. Jamoani xurmat kilish, murabbiy va jamoa raxbary tomonidan berilgan vazifalarni tula amalga oshirish masalalari mashgulotlar jarayonida sportchi tomonidan uzlashtiriladi, bu boradagi kunikma va malakalar takomillashtirilib boriladi. Bu degan suz shugullanuvchining ma’naviy-axlokiy sifatlari tobora tarbiyalanib boradi. Xrzirga kelib sport dunyo mamlakatlari umumiy madaniyatining bir kismiga aylandi. Sportsiz mamlakatlar rivojini tasavvur kilib bulmaydi. Shuning bilan birga sport davlatlarning xalkaro maydondagi obrusini oshirishga xam xizmat kilmokda. Zero, xech bir narsa mamlakatni sport kabi dunyoga tezda tanita olmaydi. Xalkaro sport musobakalarida sportchilarning x,ar bir chikishlari ular yashaydigan davlat nomi oilan tilga olinadi. Egallangan xar bir galaba yoki yutuk bevosita sportchining vatani nomi bilan birgalikda e’lon kilinadi. Ma’lumki, sportchilarni takdirlash jarayonida ularning vatanlari bayrogi kutarilib, davlat madxiyasi yangraydi. Bu an’ana tusiga kirganligi barchamizga ma’lum. Bu borada xalkaro sport maydonlarida xoliblikni kulga kiriggan ba’zi sportchilar (R.Sobirov. A.Tangriev, E.Rasulov, X.Tojiboev v.b.) suxbat utkazildi. Suxbatlar jarayonida shu narsa aniklandiki, sportchi aynan shu goliblik nashidasini tatish uchun uzbek muddatli mashakkatli mexnat kiladi. Uning sharafiga Vatan madxiyasi yangraganda barcha mashakkatlar unitiladi va uzgacha bir xis tuygu kechadi. Bu tuygu “Sportdagi galaba tuygusi” deyiladi. Zero bunday tuygu fakat goliblarga va unnng Vatandoshlariga nasib kiladi. Aynan shu jarayonni boshidan kechirgan, bunday sharoitda ishtirok etgan xar kanday ishtirokchi (sportchi, murabbiy, xakam, tomoshabin va xokazo) uz kalbida vatanga bulgan mexr-muxabbat, gurur-iftixor tuygularini yana bir bor xis kilishi mukarrar. Uz vatani, tugilib usgan ona yurti bilan faxrlanish xissi ishtirokchilarni shu onda kuprok tulkinlantirib yuboradi. Bildirilgan fikr va muloxazalarni umumlashtirgan xolda anik bir xulosaga kelish mumkin. Demak, sport yoshlar tarbiyasida va mamlakatning ijtimoiy xayotida, uning dunyo xamjamiyatida tutgan urnini, nufuzini oshirishda katta axamiyatga ega. Agar mamlakatda sport bilan shugullanuvchilar soni tobora ortib borsa axolining ommaviy salomatlik darajasi xam yuksalib borishi kuzatiladi. Uz-uzidan sport soxasida xalkaro maydonlarda erishilayotgan natijalar salmogi yukorilab boradi. Bu degan suz, mamlakatda yashaydigan insonlarning xar tomonlama soglom va barkamol bulishi ta’minlanadi.