Алишер Навоий ғазалларида мавҳум отларнинг қўлланилиши.

(“Қаро Кўзим” мисолида )  Алибекова Зилола Абдулҳайит қизи ўқитувчи Жиззах давлат педагогика институти Жиззах, Ўзбекистон                                      Аннотатция Ушбу мақолада Алишер Навоий ғазалларида юрак ва дил сўзларининг мавҳум от сифатида қўлланилиши ва уларнинг маънолари таҳлил қилинган. Таянч сўзлар: мавҳум от, юрак, дил, кўнгил, дилкаш   Употребление отвлеченных существительных в газелях Алишера Навои.                            (На примере «Қаро Кўзим»)          Алибекова Зилола Абдулхаит кизи      учитель Джизакский государственный педагогический институт Джизак, Узбекистан   Аннотация В данной статье анализируется употребление слов сердце и язык как отвлеченных имен в стихотворениях Алишера Навои и их значения. Ключевые слова: абстрактная существительных, душа, добрый   Бизга маълумки эрамизнинг аввалги биринчи минг йиллигида Ўрта Осиё аҳолисининг кўпчилиги Эрон тиллари гуруҳига кирувчи диалектик  ва шеваларда гаплашадиган халқлар эди. Юнон тарихчиси Страбон  Бақтрия, Сўғдиёна, Эрон ва Мидия аҳолисининг тили бир-бирига ўхшаганини қайд қилгани каби, Хитой сайёҳи Си-Ма Сян (эрамизнинг II-I асрлари) ҳам Давон (Фарғона) дан то Парфиягача бўлган ҳудудда яшаган қабила  ва халқларнинг бир-бирларининг тилларини тушунишини таъкидлайди.[1] Кейинроқ Ўрта Осиё территориясида  туркий тиллар гуруҳи ҳам кенг тарқала бошлайди. Эрон тиллари гуруҳи турли диалектик ва шевалардан иборат бўлгани каби, туркий тиллар группаси ҳам хилма-хил диалект ва шеваларни ўз ичига олар эди. Бу диалект ва шевалар ўзаро гуруҳ тиллари билан чатишиб – аралашиб кетади. Ушбу чатишиб – аралашиб кетиш Алишер Навоий даврида ҳам, ҳаттоки ҳозирги даврда ҳам давом этмоқда. Алишер Навоий ғазалларида ҳам форсча, арабча ва туркий тилларга доир сўзларнинг бир-бирининг ўрнида қўлланганини кўришимиз мумкин. Ушбу ишда  инсон  тана аъзоларига доир форсча – тожикча ва ўзбекча сўзларнинг жисмий ва фикрий (аниқ  ва мавҳум) тарзда қўлланишига эътибор қаратдик. Маълумки, атоқли отлар орасида ҳам, – лар қўшимчасини олувчи ҳам, -лар қўшимчасини олмайдиган шакллари ҳам мавжуд. Атоқли от маъносида келган Қуёш, Ой, Ер, Муштарий каби планета маъносида келган сўзлар -лар қўшимчасини қабул қилмайди. Булар одатда тўғри маънода қўлланилади ва конкрет отлар ҳисобланади. Кўчма маънода ишлатилса, атоқли отликдан чиқади, турдош отга ёки бошқа бирор туркум сўзига айланади. Масалан, Алишер Навоийнинг ғазалларида форча “дил”- юрак сўзи ёрдамида жуда кўп сўзлар қўлланган. Бу сўз асосан  қўшма сўзлар таркибида қўлланган. Шуни таъкидлаш лозимки, дил сўзи форс тилида аниқ сўз сифатида қўлланган бўлса, ўзбекча сўзларда асосан мавҳум (абстракт) маънода қўлланилиши мумкин. Ғазалларда форсча “дил” сўзи ёрдамида ясалган сўзлар ҳам атоқли отларга тегишли, ҳамда гапдаги маъноларига кўра мавҳум от сифатида қўлланилган. Алишер Навоийнинг ғазалларида “дил” сўзининг конкрет маънода ифодаланган “юрак” сўзи ва  мавҳум маънодаги “кўнгил” сўзи жуда кўп жойда қўлланган. Арабча “қалб” сўзи Навоий ғазалларида қўлланмаган. Асарда қўлланган форсча -тожикча “дил” сўзи асосан, форсча ҳозирги замон феъл негизи,ўтган замон сифатдоши, сифатга доир сўзларга қўшилган ҳолда кўпроқ мавҳум от маъносида қўлланганлигини кўрамиз. Ҳозирги замон феъл негизига қўшилган “дил” сўзи: Дилрабо дил+рабудан (тортмоқ, жалб қилмоқ, қаратмоқ) феълининг ҳозирги замон негизи билан (26,55,60,80,88,96,125,201,340,364,330,304,443,464,535,654- бетларда) қўлланиб, асосан мавҳум от вазифасида келган. Агарда Дилрабо хотин – қизлар исмига нисбатан қўлланса, аниқ от вазифасида келади. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, дилрабодаги рабо сўзи аниқ маънода қўлланганда ҳам ўзбек тилига тўғридан-тўғри таржима қилинмайди. Масалан: Бас ажабдур гар манга ул дилрабо қилғой вафо, Кимга умр этти вафоким, ул манга қилғай вафо. (26-бет) Ушбу мисраларда кетирилган дилрабо сўзи яхлитлигича қиз бола исмини ифодалаб келган. Қони сенинг киби оламда дилрабо Маҳбуб, Кўз ила қотилу лаб бирла жон физо Маҳбуб. (55-бет) Ғазалда келтирилган дилрабо кўнгил, “дил”, рабо тортувчи маънода келиб, кўнгилни тортувчи, кўнгилни олувчи маъноларида ифодаланаган. Тушкали ул дилрабонинг турраси торида печ, Турра торидек тушубтур кўнглим атворида печ. (88-бет) Ушбу мисрада қўлланилган  дилрабо сўзи бевосита мавҳум от ўрнида қўлланилиб, кўнгилни печ оловидек иссиқ жалб қилувчи, тортувчи маънода қўлланилган. Дилраболар гар кўнгул олмоқдадурлар асру шўх, Лек дилдорим эрур бу шўхлардин айру шўх.(96-бет) Ғазалда берилган “дилраболар” сўзи  кўп қизлар кўнгил олмоқ маъносида келмоқда. Ғазалларда яна кўп қўлланган сўз “дилдор” сўзи бўлиб, дил ва доштан бирикмаларида қўлланган бўлиб (ега бўлмоқ, бор бўлмоқ каби маъноларда) феълнинг ҳозирги замон негизи “дор”га қўшилган ҳолда қўлланган. Бу сўз ҳам қўрқмас, жасур, севгили, гўзал ёр маъноларида; Иккинчидан, дилни ўзига тортувчи, ёқимли, меҳрибон маъноларида келиб, мавҳум от тушунчасини ифодалайди. Аммо хотин-қизлар номи маъносида келгандагина “Дилдор” сўзи конкрет от маънода қўлланилади. Ғазалларда 90,95,96,99,142,377,233,269,328,540,701 – бетларда асосан мавҳум сифатида қўлланганлигини кўрамиз. Масалан: Тўлғади сабрим, қўлин зоҳир қилиб дилдор куч, Гарчи нозукдур ва лекин бор анга бисёр куч. (90-бет) Мисрада келтирилган “дилдор” сўзи инсон қалбини ўзига ром этувчи, тортувчи кучли зот сифатида қўлланган. Шунингдек ғазалларда дилбар сўзини учратамиз. Бунда дил+бар бурдан (олиб бормоқ) феълининг ҳозирги замон негизи  “бар” дил сўзи билан биргаликда дилни жалб қилувчи, дилни олиб кетувчи, ёқимли; иккинчидан, гўзал ёр, маъшуқа, маҳбуба, кўркам[2]: маъноларда қўлланиб, кўпроқ мавҳум тарзда қўлланган ва атоқли от, хотин – қизлар исми маъносида келганда эса конкрет от маъносида қўлланганини кўрамиз. Асарда 106,116,302,383,489,469,514,552,605,612,703- бетларда дилбар сўзи қўлланиб, асосан мавҳум от вазифасида келганлигини гувоҳи бўлдик. Дилбар сўзи форсча луғатларда 1. Дилкаш, дилфериб, хушрў(чиройли), раъно; 2. Маҳбуба ёр маъноларида келиб кўпроқ мавҳум  от маъносини англатган. Ғазалларда дил сўзи ўзбек тилида юрак маъносида қўлланганида аниқ от ва кўнгил маъносида келганда эса мавҳум от маъносида қўлланган. Масалан:

• Юрак қонини кўз ёшида қотти. (677-бет)
• Бу юракнинг доғлиғ парголаси, ҳар лоласи. (709-бет)
• Кўзим ёшини, юрак қопида тутиш куринур. (190-бет)

Бу мисралардаги юрак сўзи гарчанд дил сўзи билан синоним маънода қўлланган бўлса ҳам, юрак ўзбекча  сўз бўлганлиги учун аниқ от вазифасида келган. Байтларда дил сўзига ҳозирги замон феъл шакллари қўлланганлигини кўрамиз.Масалан: кашидан- тортмоқ,чизмоқ, чекмоқ маъноларида; каш сўзи дилкаш, дилни тортувчи, мафтункор, жозибали, кишининг бахри дилини очувчи маъноларида қўлланганлигини кўрамиз. Бу сўз ёрдамида ясалган сўзларнинг ҳам аксарияти мавҳум от маъносида қўлланган. Масалан: Гулшан ичра сарви раънодек қилиб ҳар ён хиром, Мавзуъйи дилкаш аро май ичкали ороми бор. (138-бет) Ей муғаннийлар, Навоий маст эди- кеч уйғонур, Они  уйғотмоққа бир дилкаш тараннум айлангиз.(225-бет) Мисралардаги “дилкаш” сўзи дилга яқин, тортувчи, маъшуқ, Маҳбуб  маъноларида ифодаланган ва мавҳум от маъносида қўлланган. Дилкаш сўзи дилписанд, марғуб, хуб[3] (юракни очувчи, рағбатлантирувчи, яхши) маъноларини англатсада, қўшма тўлиқ ўзлашма сўз бўлганлиги учун унда мавҳумлик кўпроқ учрайди. Бу кўпроқ ўзбек тилидаги кўнгил сўзи маъносига тўғри келади. Чунки, кўнгил сўзи билан келган сўзларнинг аксарияти ҳам мавҳум от маъноларида қўлланган. Масалан: Кўнгилни чоку бағирни шикоф истарам. (207-бет). Асарда дил сўзи ёрдами ва ҳозирги замон феъл шакллари кўмагида қўлланган дилсўз  247,356,554- бетларда  қўлланган сўхтан- куймоқ, куйдирмоқ феълининг ҳозирги замон шаклида ясалиб, дилни куйдирувчи, севувчи маънолар англатади. Форсча луғатларда: Он ки ба дигарон дилаш  месўзад;[4] (таржимаси: уки бошқаларга юраги, ичи куяди); Мушфиқ, ғамхўр, меҳрибон юқоридаги маъноларни кўнгил сўзи ёрдамида ҳам ишлатилганлигини кўришимиз мумкин. Масалан: Ичиб қонинтилар кўнглим шикастин кўзларинг, деким, Чу майни нўш қилдинг, шишасин, эй шўх, синдурма. (656-бет). Навоийнинг ғазалларида юрак сўзига нисбатан форсча “дил” сўзи ва ўзбекча кўнгил сўзи жуда кўп мисраларда қўлланган. Масалан: Ашк тўкмакдин қуруғоч икки кўз, куйди кўнгил, Дафъиға ўтнинг бу Жайҳуни Фиротим юқ эди.(686-бет) Бунда “кўнгил” сўзи ҳам  мавҳум от маъносини англатган ҳолда 5,7,56,104,111,418,563,656,686- бетларда қўлланган ғазалларда дилшикаста, дилҳаста, рамида, пора карда каби  форсча  сўзлар яъни дили синган, хасталанган, қўрқоқ бўлган, пора қилган ҳолатидаги мавҳум отлардагидек, кўнгил шикофи (юрак тешигида) 218,450, рамида кўнглим (қўрқадиган юрагим) 240-261, кўксимни пора айладим 470-471-бетларда каби сўз бирикмаларида синоним сўз  бирикмалри маъноларида қўлланганини ва ўзбекча формадаги сўзлар ҳам мавҳум маъноларда ишлатилиши мумкин. Дил сўзи форсча сўзлар таркибида қўшма сўз сифатида қўлланилиб, асосан, маъшуқа, маҳбуба, магбуб, азоб чекувчи ёр, далер, жасур, лутфкор, навозишкор,ором бағишловчи, дилни хушловчи, зебо ёр ва бошқа маъноларда келиб, фақат хотин- қизлар ва айрим ҳолда жасур, полвон эркаклар маъноси исми маъносида келгандагина аниқ от ва қолган барча ҳолларда мавҳум от маъносида қўлланганини кўрамиз. Шунингдек, шоирнинг тасвирида форсча дил орқали ясалган ясама мавҳум отларда диловар юракни келтирувчи, далер, жасур, дилнавоз лутф берувчи навозеш қилувчи, дил торларини чертувчи, дилоро (й)- дилни ҳуш қилувчи, чиройли, яхши, дилором- дилга тинчлик бағишловчи, ором берувчи, дилхоҳ – чиройли, юракни ўзига қаратувчи ва бошқа маъноларда келиши мумкин. Шунинг учун ҳам шоир ўзининг ғазалларида ёр-гўзал ёр, латофатли ва дилрабо унинг ҳуши жамоли, ой ва қуёш, чаманзор гулларидан ҳам зиёда ёрнинг қоматига тегишли бўлган сўзлар билан байтдаги маъноларни тўлдирган. Шоирнинг ўйлашича ёр фақат ташқи гўзаллиги билангина эмас, балки маъновий чиройи билан ҳам ошиғини мафтун қилади. Биз юқорида дил+ форсча ҳозирги замон феъли шакли – дўз, -сўз, -оро(й),- ором,-каш, -афруз, -овар, – дор,-афзо,-парвар, -пазер ва бошқалар каби сўзлар ва сўз қўшимчалар ёрдамида қўлланган гўзаллик, маҳбублик, сарв қомат, гўзал, чиройли, зебо, пок  умуман олганда яхшилик аломатларига бой сўзлар ҳақида маълумот бердик. Бу каби сўзларда форсча ҳозирги замон феъл шакллари дил сўзига орқа қўшимча сифатида қўшилгани ва ҳозирги ўзбек тилида ҳам, эски ўзбек тилида ҳам  мавҳум от сифатида ишлатилгани ҳақида маълумот берган эдик. Булардан ташқари озор берувчи, боғловчи, занжирбанд қилувчи, тушкунликка тушувчи феълга доир, ҳамда сифатга доир сўзлар билан ҳам сўзлар келганини кўришимиз мумкин. Дил сўзи бундай сўзлар таркибида келганда феълларга қўшилгандагина мавҳум от маъносида келиши мумкин. Айрим ҳолатлардагина форсча сифат туркуми орқали ясалган сўзларда мавҳум вазифасида келган сўзларни кўришимиз мумкин. –маҳжабинлар  сиёҳдиллик, не тонг ойнинг (299-бет) Ушбу мисрада сиёҳдиллик (қора юраклик) – ёмон фикрли киши сифатида қўлланилиб, -лик қўшимчасини ўзбек тилига хос бўлган мавҳум от ясаган. Китобда ушбу сўз сиёҳдил сифатида 347, 401 – бетларда ҳам қўлланган. Форсча луғатларда эса сиёҳдил – дилсиёҳ сифатида ҳам берилган. Асарда дил сўзига сифатга доир ёки форсча сифатдошларга доир сўзлар ҳам қўлланган. Масалан: Навоий, куйин эт манзил, юзу қаддига бўл мойил, Ки боғ этмас сени хушдил, гулу сарв айламас хуррам. (446-бет). Ёки айрим байтларда тангдил ёки дилтанг сўзлари ҳам кўнгилни ғамга солувчи, кўнгли тор кишилар, маҳбублар маъносида келиши мумкин. -Очтинг эл кўнглин, агарчи бизни дилтанг айладинг. (310-бет) Дилтанг сўзи (озурда, ранжида ғамгин)[5]– озор еган, ранжиган, ғамли маъносида қўлланилиши мумкин. Бу маънодаги, яъни хафагарчилик маъюслик, дилхасталик маънода ёзилган байтларни ўзбекча кўнгул сўзига қўшилган сўзларда ҳам кўришимиз мумкин. -ичиб қонин тилар кўнглум шикастин кўзларинг деким, -чу майин нўш қилдинг, шишасин эй шўх синдурма. Ушбу байтдаги кўнглим шикастин сўз бирикмасида форсча “шикастан” сўзи- шикастан- синдирмоқ феълининг ўтган замон шакли, яъни кўнгилни, юракни, дилни синдириш, шикастлаш, захмдор қилиш маъноларида  қўлланилган. Шикаст сўзи айрим сўзлардаги “хаста” сўзи билан яқин синоним маънода қўлланиши мумкин. -Лаълинг ул ўтту кўнгул мижбар анда. (5-бет) Бу мисрада ҳам кўнгул ёнгна олов идиш, мижмарда куйиши, қийналиши ҳақидаги маънони англатади. Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, ўзбекча юрак сўзига синоним маънода қўлланган “дил” сўзи қўшма сўзлар таркибида келиб, аксарият ҳолатда мавҳум от маъносида қўлланганини кўрамиз. Биз бу ишимизда  одам тан аъзоларидан  фақат форсча дил ва ўзбекча юрак ва унинг ўзбекча эквиваленти бўлган кўнгул сўзларининг мавҳум от вазифасида келиши кузатилади. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Алишер Навоий “Қаро кўзим”. -Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1988.- 767 б
2. Абдусаматов М. Форс тили.-Т., Фан, 2007- 447 б
3. А.Абдувалиев “Алишер Навоий асарларида форсча сўзларнинг қўлланилиши ва маънолари”, “Бадиий асарларни шарҳлаб ўрганиш” мавзусидаги илмий-амалий анжуман материаллари. 2014-йил.- 424 б
4. Маллаев Н.М. Ўзбек адабиёти тарихи, Ўқитувчи нашриёти, 1965-йил.728 б
5. Ўзбек тилининг изоҳли луғати I-том, -Т., Фан, 2007.- 631 б
6. Ўзбек тили грамматикаси, I-том. -Т., Морфология., Ўзбекистон “Фан” нашриёти. 1975.-609 б
7. Фарҳанги забони тожики, Москва, Советская энциклопедия,1969-йил, I-том.-951 б
8. Фарҳанги забони тожики, Москва, Советская энциклопедия,1969-йил, II-том.-949 б

      ¹Н.М.Маллаев “Ўзбек адабиёти тарихи” 32-бет   ²Ўзбек тилининг изоҳли луғати, I-том   ³Фарҳанги забони тожики, Москва,1969,I-том 374-бет ⁴Фарҳанги забони тожики, Москва,1969,I-том 377-бет     ⁵Фарҳанги забони тожики, Москва,1969,I-том 377-бет