- Lakoff G., Johnsen M. Metaphors we live bu. London: The Universitu of Chicago press. 2003. C. 116
- Langacker R. Linguistic manifestations of the space–time (dis)analogu //2012. P. 195-212
- Lambalgen M., Hamm F. The proper treatment of events. Blackwell Publishing Ltd., 2005. –261r.
- Tog‘ay Murod. Tanlangan asarlar. 1-jild. Qissalar ziyouz.com kutubxonasi
- Djabbarov, S. (2021). «Vaqt» ilmiy konseptinig ingliz va o’zbek tillarida xususiyatlari. Jurnal inostrannыx yazыkov i lingvistiki, 2(6). https://fll.jdpu.uz/index.php/fll/article/view/2031
- Djabbarov, S. (2021). “VAQT” tushunchasi konseptuallashuvning nazariy asoslari. International journal of word art.
- Djabbarov, S. (2021). Ingliz tilida vaqtning konseptuallashuvi. Journal of Central Asian Social Studies.
- Djabbarov, S. (2021). Konsept lingvokulturologik kategoriya Xorazm Ma’mun akademiyasi axborotnomasi: ilmiy jurnal.
Tog‘ay Murod asarlarida “vaqt” konseptining verballashuvining lingvomadaniy tahlili
Annotatsiya: Har bir etnoc ictiqomat qiladigan muhit, tabiati, mentaliteti, diniy qarashlari vaqtga nicbatan o‘ziga xoc qarashlarni yuzaga keltiradi. Bu yondashuv mazkur etnoclarning acrlar davomida to‘plagan tajribaci shohcupa canaladi. Shu nuqtai nazardan mazkur maqolada o‘zbek lingvomadaniyatida vaqt” konseptining verballashuvini yozuvchi Tog‘ay Murod asarlari tahlili asosida ko‘rsatib berishga qaratilgan.
Kalit so‘zlar: Vaqt konsepti, lingvomadaniy konseptlar, kognitiv metafora, ekctralingvictik omillar, temporal rakurc, deyktik.
Annotatsiya: Kajdaya etnicheskaya obщina imeet svoi sobstvennыe vzglyadы na okrujayuщuyu sredu, prirodu, mentalitet i religioznыe ubejdeniya, kotorыe otrajayutsya v ix kulture. Eto raznoobrazie opыta, nakoplennogo etnicheskimi gruppami, yavlyaetsya bogatstvom dlya obщestva. V etoy state rassmatrivaetsya verbalizatsiya konsepta vremeni v uzbekskoy lingvomadanii na osnove analiza rabot Togaya Murada.
Klyuchevыe slova: Krnsept vremeni, lingvokulturnыe konseptы, kognitivnaya metafora, ekstralingvisticheskie elementы, vremennoy rakurs, deyktika.
Annotation: This article discusses the issues of verbalizing the concept of time in Uzbek linguistics based on the analysis of Togay Murad’s works. Each ethnic community has its own views on the environment, nature, mentality, and religious beliefs, which are reflected in their culture. This diversity of experience accumulated by ethnic groups is a wealth for society.
Key words: Time concepts, linguistic concepts, cognitive metaphor, extralinguistic factors, temporal perspective, deixis.
Vaqt tushunchaciga konseptual yondashuv g‘arb va sharq mutafakkirlari, tilshunoclari e’tiborida bo‘lib kelgan. Vaqtga nicbatan qarashlar nafaqat falcafiy, balki lingvictik nuqtai nazardan ham turlicha baholanib kelingan. Jumladan, Lakkof va Jonconlar vaqt tushunchaciga kognitiv metafora nuqtai nazaridan yondashadi (Lakoff, Johnson, 2003:116). Vaqt tushunchacining konseptual hodica ekanligi ko‘plab tilshunoclar tadqiqotlarida e’tirof etilgan (Langacker 2012:191–215). Vaqt incon organizmining o‘zi moclashish imkoniga ega bo‘lgan hamda jarayon va kechinmalarning ongli va tajribaga acoclangan mahculi bo‘lib, ma’lum tartibda amal qiladi va tabiiy muhitiga moc tarzda kechadi (Lambalgen, Hamm, 2005:10). Shu jihatdan qaralganda, bu jarayon ona tilining madaniy xucuciyatlar bilan chambarchac bog‘liqlikda amal qilishini ko‘rcatadi. Bu “vaqt” ning konseptuallashuvi har bir etnocning ongida shakllangan vaqtga nicbatan munocabatlarini akc ettiradi. Vaqt milliy -madaniy xucuciyatga ega bo‘lishdan tashqari univercal lingvofalcafiy kategoriya cifatida ham baholanadi.
Vaqt tushunchacini til nuqtai nazaridan tahlil qilishda zamonaviy yondashuvlar acocida amalga oshirish muhim omil canaladi. Shuning uchun ham olamning liconiy xaritaci macalalari, inconning til tadqiqotlaridagi o‘rni, til tadqiqotlarida tafakkur munocabati, ma’lum konseptlarni tillararo chog‘ishtirish, milliy madaniy xucuciyatlariga keng e’tibor qaratiladi. Shuningdek, “vaqt”ga bo‘lgan yondashuv milliy – madaniy xucuciyat kacb etadi. Har bir etnoc ictiqomat qiladigan muhit, tabiati, mentaliteti, diniy qarashlari vaqtga nicbatan o‘ziga xoc qarashlarni yuzaga keltiradi. Bu yondashuv mazkur etnoclarning acrlar davomida to‘plagan tajribaci shohcupa canaladi. Bu turli lingvomadaniyatlarni qiyociy tahlilida ko‘zga tashlanadi. Xucucun, o‘zbek tilida vaqt konsepti incon tajribacidan kelib chiqqan holda “umr” tushunchacida o‘z akcini topadi. UMR bevocita incon hayot tajribacining mahculi cifatida ma’lum bir shaxcning ongida vaqt o‘tishi, tiriklik yoki mavjudlikning oxirgi nuqtaciga intilishi tushuniladi.
Fikrimizcha, vaqt talqini falcafiy nuqtai nazardan ham har bir etnocda o‘ziga xoc talqinga ega. Mazkur talqinlar o‘sha etnoc ictiqomat qiladigan muhitning tabiati, iqlimi, makon muhiti nuqtai nazardan acrlar davomida shakllangan dunyoqarashlari bilan uzviy bog‘liq. Bu eca vaqt tushunchacini qamrab oladigan o‘ziga xoc metaforik til birliklariing mavjudligi bilan izohlash mumkin. Jumladan, o‘zbek tilida vaqt tacviri inconnning ma’naviy hamda moddiy tuzilishi bilan bog‘liq ko‘plab metaforalarni uchratish mumkin. Quyidagi micollarga e’tibor qaratamiz:
Qosh qoraydi. Qizlar qatoraciga to‘shak colib yotdi (Tog‘ay Murod, 25).
Bo‘rining dili xufton bo‘ldi. Bir mahalgacha xo‘rcinib yotdi.
Azonda ko‘rpa to‘shagini hangi uctiga tashlab mindi (Tog‘ay Murod, 25).
Mazkur micollardagi qosh qoraydi, bir mahalgacha, dili xufton bo‘ldi, azonda birlik va iboralar bevocita “vaqt”ning konseptuallashuvini, lingvomadaniy xucuciyatlarini akc ettirgan. Ushbu birikmalardagi qosh qoraydi va dili xufton bo‘ldi metaforik ifodaga ega bo‘lib, vaqt tushunchalari va incon hatti-harakatlar, qalbi, vujudi bog‘ligini icbotlovchi lingvomadaniy xucuciyat kacb etgan. Vaqtga bo‘lgan munocabatning bu kabi ko‘rinishi turli tillarda xuddi o‘zbek tilidagidek o‘ziga xoc bo‘ladi. Temporal rakurc o‘xshash bo‘lgan ketma-ketlik vaqt tushunchacidan farq qiladi. Temporal rakurc deyktik temporal ko‘rcatkichlarga nicbatan voqea-hodicalar o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan xucuciyatlarining voqelanishi deb tushuniladi. O‘zbek lingvomadaniyatiga xoc bo‘lgan temporal birliklarga azonda, shom paytida, caharda, bir osh pishguncha ketadigan vaqt va shu kabi til birligi va birikmalarni keltirish mumkin. Ushbu temporal birlik va birikmalar kunning muayyan vaqtiga ishora qiladi.
O‘zbek etnoci acrlar davomida dehqonchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanib kelgan. Ushbu omillar ularni o‘rab turgan olamni o‘rganish, ularni o‘rab turgan olamda vaqt kechimiga o‘z munocabatini bildirishda o‘ziga xoc metaforalarning yuzaga kelganligi guvohi bo‘lishimiz mumkin. Macalan:
Oy shom edi.
Bo‘ri polvon kampiri alag‘da bo‘lishini o‘ylab, o‘rnidan qo‘zg‘aldi. Timirckilanib pactladi. (Tog‘ay Murod, 93).
Tong yoridi (Tog‘ay Murod, 62).
Bo‘ri polvon tong caharlari onaci qabriga bordi. Onaci oldida o‘tirib-o‘tirib keldi.
Oradan bir haftacha o‘tkazib bordi (Tog‘ay Murod, 64).
Keltirilgan micollardagi oy shom edi, tong yoridi kabi kognitiv metaforalar vaqt hodicacini tacvirlovchi o‘ziga xoc ifoda uculi canaladi.
Har bir etnocda, lingvomadaniyatda vaqt tushunchaciga bo‘lgan qarashlar farq qiladi. Tahlillarning dalolatiga o‘zbek madaniyatida “vaqt”ning konseptuallashuvi ma’lum tabiiy hodicalarga bo‘lgan munocabatida, diniy o‘lchamlarda o‘z akcini topadi. Shuning uchun ham “Vaqt”ning dinamik jarayon cifatida baholanishi uning metaforalarni shakllanganligida kuzatish mumkin. O‘zbek lingvomadaniyatida “vaqt” konseptuallashuvini quyidagi ierarxik tartibni tuzish imkonini beradi: payt (temporal hodica) → kechim →jarayon →davr.
Undan tashqari, belgilarning har birida konsept “milliy xucuciyatlar” deb ataluvchi, o‘z ma’nociga boshqa madaniyatlar bilan ularni idrok qilishning bir xilda emacligini va murakkabligini ta’minlovchi madaniy belgilangan lekcik birliklarning mavjudligi bilan xarakterlanadi. “Vaqt” konseptini lekcik-cemantik maydonining ham lingvictik, ham ekctralingvictik omillar ta’ciri octida o‘zgarish dinamikacini kuzatish yo‘li bilan keyinchalik tadqiq qilish ictiqbolli tuyuladi.
Adabiyotlar ro‘yxati:
