Tugalov Farxod Qarshiboyevich
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Fizika va uni o‘qitish metodikasi kafedrasi dotsent vazifasini bajaruvchi, pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
e-mail: farxodtugalov@mail.ru (tel. 94 574 14 05)
Annotatsiya. Ushbu maqolada fizikani fanlararo aloqadorlikda o’qitishning muhim jihatlari bayon qilingan. Unda fizikani matematika, kimyo, biologiya va geografiya fanlari bilan aloqadorlikda o‘qitish yoritilgan. Turli fanlarda qo‘llaniladigan metodlarning umumiyligini fanlararo aloqadorlik ta’minlashi ko‘rsatilgan.
Kalit so’zlari: fanlararo aloqadorlik, fundamental fan, fizika qonunlari, bilim, ko‘nikma, malaka, tabiiy fanlar, klassifikatsiya, materiya, energiya, ilmiy dunyoqarash.
Kirish. Fizika umumiy ma’noda tabiat haqidagi fandir. U modda (materiya) va energiyani, shuningdek, materiyaning harakatini boshqaradigan tabiatning asosiy o‘zaro ta’sirini o‘rganadi. Fizikani ba’zan boshqa tabiiy fanlar (biologiya, geologiya, kimyo, geografiya va boshqalar) kabi “fundamental fan” deb ham atashadi. Ular faqat fizika qonunlariga bo‘ysunadigan moddiy tizimlarning ma’lum bir sinfini tavsiflaydi.
Fan rivojining zamonaviy bosqichi fanlararo aloqadorlikning tobora ortib borishi va o‘zaro kirib borishi bilan tavsiflanadi. So‘nggi yillarda fizika, biologiya, psixologiya, matematika, radioelektronika va boshqa fanlar ma’lumotlaridan tirik organizmlarni o‘rganishda muhandislik-texnikaviy masalalarni yechishda foydalanadigan bionika fani paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan 60110700-Fizika va astronomiya bakalavriat ta’lim yo‘nalishi uchun ishlab chiqilgan malaka talablarida bakalavrlar kasbiy faoliyatlarining turlari, kasbiy vazifalari, kasbiy kompetensiyalariga qo‘yiladigan talablar pedagog kadrlarni tayyorlash jarayonini takomillashtirishga qaratilgan [1].
Shuningdek, 60110700-fizika va astronomiya bakalavriat ta’lim yo‘nalishi talabalarini maqsadli tayyorlash tizimini yaratishda fizika o‘qitishda fanlararo aloqadorlikni amalga oshirish uchun ehtiyoj bor [4]. Bu borada “Fizika o‘qitish metodikasi” fanida o‘tiladigan mavzularda, xususan, “Fizika kursining boshqa o‘quv predmetlar bilan o‘zaro aloqasi” mavzusida fizika o’qitishda fanlararo aloqalarning roli, fizika ta’limi asosida integrativ kurslarning yaratilishiga keng ma’noda e’tibor qaratilgan.
Fanlararo aloqadorlik didaktik kategoriya sifatida. Fanlararo aloqadorlikning obyektiv ko‘rinishi umumiy o‘rta ta’lim maktablarida fizika o‘qitish jarayonida ham o‘z ifodasini topadi. Buni nafaqat ilmiy tamoyili, balki umumiy o‘rta ta’lim maktab fizika kursi oldida turgan vazifalar ham talab qiladi. Xususan, boshqa tabiiy fanlar bilan aloqani o‘rnatmasdan va ochib bermay turib ilmiy dunyoqarashni shakllantirish mumkin emas.
Fanlararo aloqadorlik didaktik kategoriya bo‘lib, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quv fanlarini o‘zaro bog‘langan va o‘zaro bog‘liq holda o‘rganishda namoyon bo‘ladi [2].
Fanlararo aloqadorlik quyidagilarni ta’minlaydi:
– tushunchalarni shakllantirishda asoslangan ketma-ketlik;
– bilim, ko‘nikma, malakalarga qo‘yiladigan talablarning birligi;
– boshqa tabiiy fanlarni o‘rganishda olingan bilimlardan, fizika bilimlarini o‘rganishda foydalanish;
– ta’lim parametrlari mazmunidagi asossiz takrorlanishlarni bartaraf etish;
– turli fanlarda qo‘llaniladigan metodlarning umumiyligini ko‘rsatish (bilimlarni umumlashtirish);
– dunyoning birligini ko‘rsatuvchi tabiat hodisalari o‘zaro bog‘lanishlarini ochib berish;
– o‘quvchilarni zamonaviy texnologiyalarni o‘zlashtirishga tayyorlash.
Fanlararo aloqadorlikni xronologik aloqalar hamda axborot aloqalar bo‘yicha klassifikatsiyalash mumkin [6].
Xronologik aloqalar har bir fanning ehtiyojlariga ko‘ra vaqt o‘tishi bilan fanlarning izchil o‘qitilishini ta’minlaydi.
Axborot aloqalar turli fanlarni o‘rganishda ko‘rib chiqiladigan tushunchalar, faktlar, qoidalar talqinining birligida namoyon bo‘ladi.
Fanlararo aloqalarni amalga oshirish yo‘llari:
– boshqa fanlarni o‘rganishda olingan bilimlardan foydalanish;
– kompleks eksperimental ishlarni bajarish;
– kompleks ekskursiyalarni o‘tkazish;
– umumlashtirilgan takrorlash.
Fizikani matematika bilan aloqadorlikda o‘qitish. Zamonaviy fizika matematika bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlanadi. Matematika nafaqat fizikaning tili, balki fikrlash va mantiq kabidir. Matematik metodlar fizikada eksperimental materiallarni qayta ishlashda ham, nazariyalarni ishlab chiqishda ham keng qo‘llaniladi, ular tabiat sirlariga chuqurroq kirib borish imkonini beradi. O‘z navbatida fizika ham matematikaning rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Fizika va matematika kurslari o‘rtasidagi fanlararo aloqadorlik ushbu fanlarning har birini o‘qitishning ilmiy darajasini oshirish uchun ko‘proq imkoniyatlarni o‘z ichiga oladi, shuning uchun ular o‘rtasidagi aloqadorlik ularni o‘rganishning boshidanoq zarurdir.
Umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilarining o‘lchash malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishda fizika o‘qituvchisi, boshlang‘ich sinf matematika darslarida maktab o‘quvchilari uzunlik, vaqt, massa, harorat, o‘lchov asboblarining shkalasi bo‘linishini baholash tushunchasi, harakat tezligi haqidagi dastlabki ma’lumotlarga ega bo‘lganligini, hisobga olishi kerak [3].
Ilmiy, o‘quv va uslubiy adabiyotlarda fizik kattalik tushunchasiga turli xil ta’riflar berilgan. Biroq, barcha ta’riflar uchun ikkita umumiy xususiyatni ajratib ko’rsatish mumkin:
- Fizik kattalik deganda o‘rganilayotgan ob’ektning miqdoriy xarakteristikasi tushuniladi;
- Fizik kattalikning ta’rifi uni u yoki bu tarzda o‘lchash imkoniyati bilan chambarchas bog‘liq.
Fizika va matematika o‘rtasidagi aloqadorlikning muhim shakli fizik mazmunli matematik masalalarni yechishdir. Yagona uslubiy yondashuv va talablarni ishlab chiqish uchun ushbu masalalarning mazmuni va ularni yechish metodlarini matematika o‘qituvchisi fizika o‘qituvchisi bilan kelishib olishi kerak. Bunda o‘quvchilarning fizik kattaliklar birliklarini belgilash bilan amallarni bajarish qobiliyatini rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim. Fizika darslarida bo‘lgani kabi matematika darslarida ham matematik va fizik kattaliklarning bir xil ta’rifiga, qoidalarning bir xil tahririga, nazariyalar, grafik material va bilimlarni loyihalashda bir xil talablarga kelish kerak.
Fizikani kimyo bilan aloqadorlikda o‘qitish. Fizika va kimyo ko‘pincha bir-birini to‘ldiradi, chunki bu fanlar bo‘yicha o‘tiladigan darslarda tabiatdagi bir xil hodisalar turli yo‘nalishlar bo‘yicha ko‘rib chiqiladi. Bu yerda dolzarb, kontseptual va nazariy fanlararo aloqalar to‘liq namoyon bo‘ladi. Fizika va kimyo uchun umumiy bo‘lgan eng muhim tushunchalar qatoriga quyidagilar kiradi: materiya, massa, og‘irlik, energiya, molekula, atom. Asosiy qonunlar ham keng tarqalgan: energiyaning saqlanishi va o‘zgarishi, elektr zaryadlarining saqlanishi.
Fizika va kimyo o‘rtasidagi eng muhim nazariy fanlararo aloqalar bir xil nazariyalarni o‘rganish bilan bog‘liq: molekulyar-kinetik va elektron, atom tuzilishi nazariyasi va boshqalar [4].
Fizika va kimyo o‘qitish o‘rtasidagi aloqadorlikning muhim shakllari: fizik-kimyoviy yoki kimyoviy-fizikaviy masalalarni yechish, kompleks ekskursiyalar o‘tkazish, fizika va kimyo fanidan ko‘ngilochar kechalar o‘tkazish, fizika va kimyoni o‘rganish uchun zarur bo‘lgan ko‘rgazmali qurollarni ishlab chiqish.
O‘quvchilarning kimyo darslarida oladigan amaliy ko‘nikmalarini hisobga olish va ulardan foydalanish kerak: laboratoriya qurilmalari bilan ishlash ko‘nikmalari, o‘lchovlar, hisoblash ishlarini bajarish, formulalarni keltirib chiqarish.
Fizikani biologiya bilan aloqadorlikda o‘qitish. Fizikaning biologiya bilan o‘zaro aloqasi qadimiy va samaralidir. U ayniqsa, keyingi o‘n yilliklarda biofizika, agrofizika, bionika kabi fanlar paydo bo‘lgandan keyin kengaydi. Bu fanlararo aloqadorlik tegishli o‘quv fanlarini o‘rganishda o‘z ifodasini topdi.
Fizika va biologiya o‘rtasidagi bog‘liqlik umumiy va xususiy o‘rtasidagi bog‘liqlik sifatida talqin qilinishi mumkin. Biologiyadan olingan bilimlar faqat fizik qonunlar doirasidagi bilimlarni kengaytirib, o‘quvchilarga tabiatning birligini tushunishga yordam beradi. Bunga biologiyada fizika metodlarini qo‘llash bilan bog‘liq masalalarni ko‘rib chiqish ham yordam beradi [5].
Fizikaning biologiya bilan aloqadorligi uchta jihatga ega:
- Tirik organizmlarda fizika. Fizika darslarida turli mavzularni o‘rganishda biologik jarayonlar oqimida fizik jarayonlarning rolini ko‘rsatadigan misollar keltiriladi.
- Tirik organizmlarda amalga oshirilgan ko‘plab tamoyillar fizikaga asoslangan zamonaviy texnik qurilmalarda keng qo‘llaniladi.
- Fizika qonunlari tabiatda insonning ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq holda sodir bo‘ladigan jarayonlar bilan bog‘liq. Bunday faoliyatning salbiy oqibatlarini bartaraf etishda, tabiatni muhofaza qilish uchun fizika qonunlari haqidagi bilimlardan foydalanish kerak.
Fizikani geografiya bilan aloqadorlikda o‘qitish. Geografiya kursida olingan bilimlardan fizikani o‘qitishda foydalanish kerak. O‘zaro bog‘liq bo‘lgan ko‘plab savollar dastlab geografiya darslarida o‘rganiladi, keyinroq fizika darslarida qo‘llaniladi. Geografiya kursida namlik, energiya, minerallar almashinuvini o‘rganish muhim bo‘lib, bu fizika kursida suvning agregat o‘zgarishini o‘rganishga yordam beradigan misoldir. Atmosfera bosimi, kompas yo‘nalishi kabi masalalarni o‘rganish bir-biri bilan bog’liq.
Xulosa. Fizika va astronomiya yo‘nalishi talabalariga “Fizika o‘qitish metodikasi” fani bo‘yicha o‘tiladigan darslarda fanlararo aloqalarni amalga oshirish tizimlashtirishga, binobarin, bilimlarning chuqurligi va mustahkamligini ta’minlashga, o‘quvchilarga dunyoning yaxlit manzarasini tushuntirishga yordam beradi. Shu bilan birga, o‘qitish va tarbiyalash samaradorligi ortib, turli fanlar bo‘yicha darslarda olingan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zaro tatbiq etish imkoniyati ta’minlanadi. O‘quv fanlari ma’lum ma’noda bir-biriga yordam bera boshlaydi. Fanlararo aloqadorlikning izchil tamoyili o‘quv-tarbiyaviy jarayonini yanada takomillashtirishning muhim zaxiralarini o‘z ichiga oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
- O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 60110700-Fizika va astronomiya bakalavriat ta’lim yo‘nalishining malaka talablari.-Toshkent. 2021 yil 25 avgust.
- Mirzaxmedov B., G‘ofurov va boshqalar. Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi Toshkent, 2010 yil.
- Djo’rayev M., Sattorova B. Fizika va astronomiya o’qitish nazariyasi va metodikasi. Toshkent, 2015 yil.
- Tugalov F.Q. Fizikani o‘qitishda fizikaning tabiiy fanlar bilan fanlararo integratsiyasini amalga oshirish metodikasi// Fan va jamiyat. Ilmiy-uslubiy jurnal. – Nukus. –2022. – 2-сон.–Б. 133–
- Усова А.В. Методика преподавания физики. М.: Просвещение, 1998 г.
- Турышев И.К. и др. Межпредметные связи физики. – М.: Просвещение, 1992 г.
