F.f.f.d. (PhD) D.Fayzullayeva
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya. Ushbu maqolada xalq dostonlari tilida qo‘llanilgan tarixiy so‘zlarning hozirgi kun leksik qatlamiga munosabati yoritilgan.
Kalit so‘zlar: xalq, lingvist, ravshan, doston, tarixiy.
Har bir xalqning ma’naviyati, tarixi, tili shu xalqning o‘tmishi bilan bog‘liq. Chunki ma’lum bir xalqning bosib o‘tgan yo‘li shu millatning ma’naviyati va tilining shakllanishiga muhim hissa qo‘shdi. Bunda yozma adabiyot bilan birga eng qadimgi manbalarimizdan biri hisoblangan xalq og‘zaki ijodi asarlarining o‘rni beqiyosdir. Biz bu ishimizda o‘zbek xalq dostonlari tilida qo‘llanilgan tarixiy so‘z va atamalar hamda ularning hozirgi kun tilimizga bo‘lgan munosabati yuzasidan so‘z yuritmoqchimiz.
O‘zbek xalq dostonlari tili o‘z tarkibida xalq tilining barcha davrlari xususiyatlarini saqlab kelayotganligi bilan, tilining boyligi bilan boshqa og‘zaki ijod namunalaridan katta farq qiladi. Chunki xalq dostonlarining yaratilishi xalqimizning o‘tmish tarixi va hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Sababi ular tildan tilga, davrdan davrga o‘tish jarayonida xalq tilida bo‘lib kelgan barcha o‘zgarishlarni o‘zida aks ettirib kelgan. Uzoq o‘tmish hayoti tasvirlanar ekan, xalq dostonlari tilida o‘zbek elatlari tilidagi ko‘plab o‘zgarishlar, o‘sish va inqirozlar o‘z aksini topib kelgan. Albatta, hozirgi kunda xalq dostonlari tilida qo‘llangan ayrim so‘zlar, grammatik formalar qo‘llanilish nuqtayi nazarida eskirgan va o‘tmish voqeligini aks ettirishga qaratilgandir. Xalq dostonlari ota-bobolarimiz tomonidan juda qadimlarda yaratilgan, og‘izdan og‘izga otib kelayotgan bebaho ijod namunasi sifatida o‘z tarkibida xalq tilining noyob ko‘rinishlarini o‘zida saqlab kelmoqda. Ularni to‘plash va lingvistik jihatdan o‘rganish hozirgi kun tilshunosligining ayrim tomonlariga aniqlik kiritishga yordam berishi mumkin. Shularni inobatga olgan holda biz ushbu ishimizda “Ravshan” dostoni tilida qo‘llanilgan tarixiy so‘zlarning leksik-semantik xususiyatlarini tahlil qilishni maqsad qildik.
“Ravshan” dostoni tilida qo‘llanilgan eskirgan so‘zlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, eskilik bo‘yog‘i mavjud so‘zlarning o‘zi ma’lum xususiyatlariga ko‘ra tarixiy so‘zlar (istorizmlar), arxaik so‘zlar (arxaizmlar) guruhlarini tashkil qilgan.
Ma’lumki, tilshunoslikda xalqning ma’lum bir tarixiy voqealarini tasvirlashda o‘sha davrga xos narsa, hodisa nomlari asarda qo‘llanilishi tabiiydir. Bularsiz o‘sha davr koloritini yaratish mumkin emas. Demak, tarixga oid narsa-hodisalarni bildiruvchi so‘zlar yig‘indisi istorizmlar deb yuritiladi. Qadimda ishlatilib, til taraqqiyotining ma’lum davrlarida iste’moldan chiqib ketgan so‘zlar arxaiklashadi, o‘tmish hodisasiga aylanadi.
Biz o‘rganish obyekti qilib olgan doston tili ham o‘tmish voqealarini aks ettirishga qaratilgan. Shunday ekan, ushbu doston tilida tarixiy va arxaik so‘zlarining qo‘llanilishi tabiiy. Masalan, Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asaridan bir parcha keltirsak:
Anda xon bor edi Qo‘ng‘irot-Qiyot,
Mang‘it-u Do‘rmon, Ushun-u Uyrot.
Keldi xondin kishi kim sultonlar,
Qarochi beklar ila o‘g‘lonlar (187-bet).
Tagiga chizilgan so‘zlar o‘sha davr kishilari uchun faol, kundalik muomaladagi so‘zlar bo‘lsa, hozirda ular ma’noviy jihatdan eskirib, tarixiy so‘zlarga aylangan.
Yaratilganligi uzoq davrlarga borib taqaladigan, xalqimiz hayotining ma’lum bir davrini o‘zida aks ettirib kelgan “Ravshan” dostoni tili ham ota-bobolarimiz merosi sifatida ko‘plab tarixiy so‘z va atamalarni bizgacha yetkazib kelgan. Bu so‘z, birikmalar o‘sha davr voqeligini aks ettirish, doston tilini boyitishga hissa qo‘shgan deb hisoblaymiz. Doston tilida qo‘llanilgan tarixiy so‘zlar semantik xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Doston tilidagi qo‘llanilgan tarixiy so‘zlarni taxminiy quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
- Kasb-hunar ifodalovchi tarixiy so‘zlar: baqqol, darvozabon, jallob, magar va boshqalar: Asli jallob sotar dedik bu otti (119-bet).
- Joy nomlari: o‘rdaxona, saroy, viloyat, ko‘shk.
- Kiyim-kechakka oid atamalar: jelak, qalpoq, paranji, lachak, dastor: Paranji, jelak, qalpoq bozori qaydadir (103-bet). Lachak: Xotinimning lachagi bo‘lsin boshima (71-bet).
- Lavozim yoki ijtimoiy tabaqa ifodalovchi tarixiy so‘zlar: to‘ra, vazir, enaga, podsho, kaniz, qul, xizmatkor, o‘dag‘a.
- Vaqtni ifodalovchi so‘zlar: chilla, zimiston.
- Yor va mahbub so‘zlari atamasi: yor, mahbub, sarvinoz, pari-paykar kabi.
- Chorvachilik va yilqichilikka oid atamalar: Tobla: Ravshanbek bir kuni tobladan bir otni minib, qidirib boyagi erdan o‘tab ketdi (88-bet).
Yuqoridagilardan ham ko‘rinib turibdiki, doston tilida qo‘llanilgan so‘z va atamalar turli qatlam leksikasiga taalluqliligi bilan ham, turli xil semantik ko‘rinishlarga bo‘lishi bilan ham o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Ularni tarixiy-etimologik va leksik-semantik tomonlardan tahlil qilish tilshunoslikning ayrim tomonlariga oydinlik kiritishi, ayrimlari esa hozirgi kun talabidan kelib chiqqan holda yangi qatlam tarkibiga kiritilishi mumkin.
Shu talablar nuqtayi nazaridan qaraganda tarixiy so‘zlarning aksariyat qismi hozirgi kunda yangi ma’no kasb etib, hozirgi faol qatlam sifatida tilimizda qo‘llanilmoqda. Jumladan, qadimda qo‘llanilib kelingan
vazir so‘zi shohning o‘ng qo‘li vazifasini ifodalagan bo‘lsa, hozirda uning qo‘llanish ko‘lami kengayib, ma’lum bir soha tarmog‘i uchun mas’ul shaxslarni ifodalashga xizmat qilib, faol so‘zlar qatoridan o‘rin olgan. Ularni qo‘llash sohasida chegara yo‘q, taqiq yo‘q. Shuningdek,
darvozabon, saroy, viloyat, chilla so‘zlari ham hozirda yangi ma’no kasb etgan so‘zlardir. Demak, tarixiy so‘zlar ma’lum davrlarda iste’moldan chiqib ketishi yoki yangi ma’no kasb etib, hozirgi kunning faol leksemasiga aylanishi mumkin.
ADABIYOTLAR
- O‘zbek xalq og‘zaki ijodi // “Ravshan” dostonida badiiy fonetika elementlari. –Toshkent: 1987, 24 b.
- Ergash Jumanbulbul o‘g‘li. –Toshkent: 1971.
- Doniyorov X. Qipchoq dialektlarining leksikasi. –Toshkent: Fan, 1969.
