Bir asarni o‘qib…

2-jahon urushi. Biz bu urush haqida nimalarni bilamiz-u, nimalarni bilmaymiz. Darsliklarda o‘qiganlarimiz, kinolarda ko‘rganlarimiz asosida urushni yomon ko‘rganimiz, uni qoralaganimiz rost. SHu bilganlarimizni urush haqda ko‘p narsa bilamiz deb yurar ekanmiz-u, aslida hech narsani bilmas yoki qalban his qilmas ekanmiz. 2019 yilning yanvar oyida kitob do‘konida kitoblar bilan tanishib yurib bir kitobga ko‘zim tushdi, olib varaqladim, lekin ololmadim. SHu yili aprel oyida fakultetimizda kitob yarmarkasini tashkil qildik, yana shu kitobga ko‘zim tushdi. O‘zimga o‘zim, endi shu kitobni olmasam bo‘lmaydi, dedim. Xayolimni o‘ziga tortgan kitobning nomi “Urushning ayoldan yiroq qiyofasi”, muallifi mashhur belorus yozuvchisi Svetlana Aleksievich. Adiba mazkur asari uchun Nobel mukofoti sovrindori bo‘lgan. Asarni o‘qiganim sari urush haqida hech narsa bilmasligimni bilib oldim. YAna eng muhimi urushda qatnashish, qahramonlik ko‘rsatish faqat erkaklar ishi deb o‘ylab yurganimga hayron qoldim (sababi, bizga urush qahramonlari sifatida faqat erkaklarni misol keltirishgan). Birinchi jahon urushida Angliyada Qirollik harbiy-havo kuchlariga ayollarni jalb qila boshlagan ekan, 2-jahon urushida esa Angliya qo‘shinida -225 ming, Amerikada -450-500 ming, Germaniyada -500 ming, sobiq sovet armiyasida qariyb bir millionga yaqin ayollar davlatlarning turli qo‘shinlarida, turlicha harbiy kasblarda xizmat qilishgan ekan. Bu kitob hujjatli –ocherk janrida jurnalist qiz tilidan hikoya qilingan urushda erkaklar bilan yonma-yon turib jang qilgan ayollar – saninstruktor, snayper, pulemyotchi, zenit quroli komandiri, sapyor, uchuvchi, haydovchi, aloqachi, shifokor, tartibga soluvchi, piyoda askar, aviamexanik, razvedkachi, partizan… – kabi 500 dan ziyod ayollarning urush haqidagi xotiralari (erkaklarnikidan farqli hikoyalari) asosida yozilgan HAYOT kitobidir. “Ayollar” urushida o‘zgacha bo‘yoqlar, o‘zgacha ifor, o‘zgacha tarovat va o‘zgacha hissiyotlar makoni bor. O‘zgacha so‘zlar. Ularda qahramonlar yo‘q, mislsiz jasorat ham yo‘q, ularda faqat g‘ayriinsoniy insoniy mehnat bilan mashg‘ul odamlar bor. Ularda nafaqat odamlar, balki eru zamin, osmonu falak, qushlar va daraxtlar aziyat chekadi… Kitobni o‘qir ekanman sobiq sovet ittifoqida urushdan so‘ng odamlarga urush haqidagi haqiqatlarni gapirish taqiqlanganligini, shu bois hikoyachilar dastlab urushning qotilliklari haqida gapirishdan bosh torishganini, keyin esa… yoki o‘lim oldidan sovet jangchisi bilan fashist o‘rtasida dushmanlik yo‘qolganini, insoniylikning dushmanlikdan ustun ekanligini yoxud vatanga bo‘lgan muhabbatning onalik mehridan ustun kelganligining guvohi bo‘ldim. Komandir qaror qabul qildi… Onaga buyruqni etkazish vazifasini hech kim bo‘yniga olgisi kelmadi, biroq ona o‘zi tushundi. Bola o‘ralgan choyshabni suvga tushirib, uni uzoq vaqt suvdan olmadi… bola boshqa yig‘lamadi… Bitta ham sas chiqmadi… biz esa boshimizni ko‘tara olmadik. Na onaga, na bir-birimizga qaray olmadik… Asar qahramonlaridan biri Olga YAkovlevna Omelchenko (o‘qchi rotasi saninstruktori) hikoyasini o‘qir ekansiz, rostdan ham ayollarning urushda erkaklardan kam  mardonavorlik ko‘rsamatganligiga guvoh bo‘lasiz: Snaryad o‘q-dori omboriga tushdi. U yona boshladi. Omborni qo‘riqlaydigan askar yonginasida edi, unga olov tegdi. U qop-qora go‘sht parchasiga aylandi… Mana shu et parchasi bir joyda sakrab turibdi… Hamma okoplaridan qarab turibdi, hech kim joyidan qimirlamadi. Nima qilishni bilishmasdi. Men choyshabni olib, uning yoniga yugurib bordim, choyshabni ustiga yopib, o‘zimni uning ustiga otdim. Erga bosib turdim. Tuproq muzday… Mana shunaqa… U yuragi yorilguncha tipirchiladi, keyin esa jim bo‘lib qoldi… Kitobni o‘qir ekanman, unga shunchalik mahliyo bo‘lishimning sababini izladim va o‘zimcha topdim ham –unda urush voqealarining ortiqcha bezaklarsiz, qahramonlarning haqiqiy hayot manzarasi aks etganligi, to‘g‘rirog‘i urushning o‘zi haqida emas, urushdagi odamlar –ayollar haqida yozilganligi, urush tarixi emas –his-tuyg‘ular tarixi, urushda ham insoniyligini yo‘qotmagan odamlar haqida yozilganligi bosh sababdir. Sizga ham shu kitobni o‘qishingizni tavsiya qilaman. Mazkur asarni yosh filolog olima, iqtidorli tarjimon O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi qoshidagi Til, adabiyot va folklor instituti doktoranti F.Musaeva tarjima qilgan.   F.Ibragimova.