Jizzax davlat pedagogika universiteti
Maxsus pedagogika kafedrasi o’qituvchisi
Haqberdiyev Jamoliddin Abdug’afforovich
e-mail: haqberdiyevjamol1992@gmail.com
Annotatsiya: Ushbu maqolada oilaning ijtimoiy xususiyatlari, ta’rifi va uning tarkibi, oilada kar bolalarni tarbiyalash tarixi, individual xususiyatlari shuningdek kar va zaif eshituvchi bolalarni maktabgacha, maktab ta’limi va katta maktab ta’limi davrida ota-onalari hamda surdopedagogning rahbarligi ostida ta’lim va tarbiya bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so’zlar:Oila, nikoh, ota-ona, farzand, kar bola, zaif eshituvchi bola, oilada tarbiyalash, odob-axloq, munosabat, ehtiyoj.
Oila – ijtimoiy institutlarning eng qadimgisidir. Insoniyat tarixi qanchalik turfa va murakkab bo’lishiga qaramay, ayniqsa, ushbu maskan o’z tizimi, tarkibi va jamiyat oldidagi majburiyatlarini bajarish nuqtai nazaridan asl mohiyatini saqlanib qolgan ijtimoiy tuzilma sanaladi.
Oila nikohga yoki a’zolarining ijtimoiy turmush tarzi, o‘zaro axloqiy javobgarligi va o‘zaro yordamiga asoslangan qon-qarindoshlarning kichik guruhi [1].
Insonparvar demokratik huquqiy davlatda mavjud bo‘lgan oilaga quyidagicha ta‘rif mavjud: “Oila jamiyatning tabiiy va asosiy bo‘g‘ini bo‘lib, yuridik ma’noda nikoh, qarindoshlik, farzandlikka olish yoki boshqa shakllarda bolalarni doimiy tarbiyaga olishdan kelib chiqadigan tegishli huquq va majburiyatlar bilan bog‘langan shaxslar doirasidan iborat bo‘lgan milliy mustaqillik mafkurasiga, umuminsoniy qadriyatlar va sharqona an’analarga asoslangan oilaviy munosabatlarni rivojlantirib, uni mustahkamlashga qaratilgan fuqarolar ittifoqidan iboratdir”[2].
Oila har bir shaxs hayotida o‘ta muhim ahamiyatga ega. Zero, har bir shaxs oilada dunyoda keladi, unda qaror topgan muhitda yashaydi, kamolotga erishadi, tarbiyalanadi. Shaxsning ruhiyati, irsiy, etnik hamda mental xususiyatlari, axloqiy, jismoniy, irodaviy sifatlari va dunyoqarashining shakllanishida ham oila “yadro” bo‘lib xizmat qiladi.
“O‘zbek tilining izohli lug’ati”da “oila” atamasi arab tilidan tarjima qilinganda “bola-chaqa”, “xonadon”, “urug’”, “avlod” ma’nolarini anglatilishi aytilib, u bevosita shaxsga dahldorlik nuqtai nazaridan tushuncha sifatida shunday ta‘riflanadi: “Er-xotin, ularning bola-chaqalari va eng yaqin tug‘ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui”[3]. “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi”da esa oilaning nikoh yoki tug‘ishganlikka asoslangan kichik guruh ekanligi ta’kidlanadi[4].
Demak,
oila – o‘zaro rozilikka asoslangan nikoh va qon-qarindoshlik rishtalari asosida birlashgan kishilar majmui. Oilaning shakllanishi va mavjud bo‘lishi negizida ikki jins – er va xotin o‘rtasida tuzilgan nikoh yotadi.
Nikoh – oila qurish, farzand ko‘rish va ularni tarbiyalash maqsadida ikki jins vakillarining o‘zaro roziligi asosida tuzilgan, huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan ittifoqi[5].
Rasmiy nikoh unga kirishayotgan ikki jins vakili – erkak va ayolga birgalikda kechiriladigan turmushda, shuningdek, tug‘iladigan farzandlar oldida ma’lum majburiyat (burch) va huquqlarga ega bo‘lish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga oila shakllantirilgandan so‘ng farzandlarning tug‘ilishi o‘z-o‘zidan nikohlangan ikki jins vakili – erkak va ayolning ota hamda ona maqomiga ega bo‘lishini ta’minlaydi.
Ota va ona biologik jihatdan farzandlarga ega bo‘lib, ularga ijtimoiy-huquqiy jihatdan vasiylik qilish, keksaygan chog‘larida esa ularning g‘amxo‘rliklariga munosib bo‘lgan erkak va ayol.
Farzand (farzandlar) – bitta ota-onadan dunyoga kelgan o‘g‘il yoki qiz (lar).
Oila tarbiyasi – ijtimoiy tarbiyaning bir turi bo‘lib, oilaning barcha a’zolari unda faol ishtirok etadilar, bir-birlariga o‘z bilim, tajribalarini o‘rgatadilar.
Oila tarbiyasi bir umr davom etadigan jarayondir. Oilada shakllanadigan farzandlik, aka-uka, opa-singillik mehrini boshqa biror ijtimoiy muassasa bajara olmaydi. Bu hissiyotlar o‘z-o‘zicha yuksak axloqiy boylik bo‘lgani holda shaxsning ijtimoiy aloqalarida, jamiyat axloqini o‘zlashtirishda mustahkam zamin bo‘lib xizmat qiladi. Er-xotinning mehr-muhabbati, oila a’zolarining tengligi, do‘stligi, o‘zaro hurmatiga asoslangan milliy oilaviy munosabatlar yoshlarda erkak va ayol munosabatining axloqiy me’yorlarini shakllantirishda, ularda bo‘lajak oilaviy turmushga zarur amaliy malaka va xislatlarni tarbiyalashda muhim maktab bo‘lib xizmat qiladi.
Oila tarbiyasining o‘ziga xosligi oilaning hamisha betakror, boshqa oilalar turmush tarziga o‘xshamaydigan individual xususiyatlaridan kelib chiqadi. Odatda jamiyat oilalardan tarkib topadi. Lekin, oila shunchaki oddiy ittifoq emas, tirik vujudlar ittifoqidir. Har bir tirik vujud esa, o‘zi bir olam.
Oilada kar bolalarni individual tarbiyalash tajribasi o‘rta asrlarda ma’lum bo‘lgan. Ota-onalarning kar bolalarni o‘qitish va o‘qitish istagi bolaning qobiliyatlarini rivojlantirish istagi bilan bog‘liq edi. Kar bolani oilada erta tarbiyalash, uning nutqini rivojlantirish zarurati 18-19-asrlarda, eshitish nuqsonlari bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalarning xalq ta’limi paydo bo‘lishidan ancha oldin yetakchi surdopedagoglar tomonidan ta’kidlangan.
1950-1960-yillarda B. D. Korsunskaya tomonidan oilada kar bolalarni tarbiyalash muammosi bilan faol shug‘ullangan, u karlarni tarbiyalash va o‘qitish bo‘yicha bir qator foydali maslahatlar va tavsiyalarni o‘z ichiga olgan «Oilada maktabgacha yoshdagi kar bolani tarbiyalash» (1970) kitobini yozgan. Muallif asosiy e’tiborni nutqni rivojlantirishga qaratdi: so‘zlarning ma’nolari va so‘z boyligini to‘plash ustida ishlash; so‘zlashuv va tavsifiy-hikoyali nutqni rivojlantirish; daktil nutqini aloqa vositasi va o‘qishni erta o‘rganish usuli sifatida o‘rgatish, aqliy va axloqiy rivojlanishga hissa qo‘shish; shuningdek, og‘zaki nutqning shakllanishi. B. D. Korsunskaya nutqni rivojlantirish bo‘yicha ishida ota-onalarga og‘zaki va yozma nutq bilan bir qatorda daktilologiyadan keng foydalanishni tavsiya qildi. U har doim kar bolalari bo‘lgan ota-onalarga ishonchni ilhomlantirgan shuningdek ota-onalarga kar bolalarni tarbiyalash va o‘qitishdagi muhim rolini tushunishga yordam berdi. B. D. Korsunskaya kar bolani birinchi navbatda bolaligida, keyin esa faqat kar bola sifatida tarbiyalash kerak, deb hisoblagan. U kar bola tarbiyasi oddiy eshituvchi bola tarbiyasi bilan bir yo‘nalishda borishi kerakligini uqtiradi.
Kar va zaif eshituvchi bolalarni oilaviy tarbiyalashning vazifalari va mazmuni ularning yoshiga bog‘liq. Eshitish qobiliyati zaif yoki kar bolaning har bir yoshida oilada ota-onalar turli xil vazifalarni bajaradilar, masalan: sog‘liqni saqlash va mustahkamlash, kasalliklarning oldini olish, karlik oqibatlarini bartaraf etish, muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish, ijtimoiy moslashish, bolaning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish, uning xotirasi, fikrlashi, nutqi, ijobiy axloqiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirish, shaxsning faol mehnat va ijtimoiy pozitsiyasini tarbiyalash, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish.
Maktabgacha yoshdagi kar va zaif eshituvchi bolalar ota-onalari hamda surdopedagogning rahbarligi ostida ta’lim va tarbiya bo‘yicha kerakli barcha qilinadigan ishlar poydevorini qo‘yadilar. Bu salomatlikni mustahkamlash va tanani chiniqtirish, hayotning ma’lum bir ritmiga (kundalik tartib, dars jadvali) ko‘nikish, o‘qitish va tarbiyalash uchun zarur psixologik shartlarni shakllantirish – diqqatni rivojlantirish, taqlid qilish, atrofdagi dunyoga qiziqish, bolaning boshqalar bilan kommunikativ aloqalari asoslarini yaratish. Qoldiq eshitishdan foydalangan holda og‘zaki nutqni shakllantirish va rivojlantirish bo‘yicha samarali ishlarni olib borish va bolalarning muloqot qobiliyatlarini juda erta yoshdan boshlab shakllantirish mumkin. Uydagi muhit so‘z boyligini kengaytirish va bolaning so‘zlashuv nutqini rivojlantirish, tushunchalarni, talaffuz va tinglash qobiliyatlarini mustahkamlash uchun turli vaziyatlarni yaratishga imkon beradi. Ota-onalar bu ishni surdopedagog rahbarligida doimiy va maqsadli bajarishlari kerak.
Maktabgacha yoshdagi kar va zaif eshituvchi bolani oilada tarbiyalashda axloqiy xulq-atvor vazifalari, axloqiy xatti-harakatlarga mashq qilish orqali erishiladi, bolada mehr-oqibat, rostgo‘ylik, tartib-intizom kabi axloqiy fazilatlarni kar va zaif ishituvchi bolada mavjud bo’lmagan fazilatlarni mustaqil ravishda rivojlantirish va amalga oshirish kerak. Shunday qilib, madaniyat, oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlardagi yuksak axloq, ularning ijobiy namunasi kar va eshitish qobiliyati zaif bolaning axloqiy xulq-atvor normalari va qoidalarini o‘zlashtirishiga yordam berish zarur.
Maktabgacha ta’lim davrida ota-onalar bolaning rivojlanishidagi yutuqlarni qat’iy baholashlari kerak. Ota-onalar tomonidan bolani o‘qitishdagi muvaffaqiyatni ortiqcha baholash pedagogik e’tiborsizlik, bolalar bog’chasida tarbiyalangan tengdoshlaridan rivojlanishda kechikish shaklida jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Agar eshitish qobiliyati zaif bolani tarbiyalash va o‘qitishda ota-onalarning faoliyati unchalik muvaffaqiyatli bo‘lmasa, u holda maxsus bolalar bog‘chasi yoki guruhda o’qitishni boshlash tavsiya etiladi. Ota-onalar bolaning rivojlanishi va ta’lim natijalarini nazorat qiluvchi, ota-onalar uchun qiyin bo‘lgan ish sohalarini aniqlay oladigan va bola bilan tuzatish va pedagogik ishlarni davom ettirish bo‘yicha to‘g‘ri maslahat beradigan surdopedagog bilan muntazam ravishda maslahatlashishi kerak. Agar shunday imkoniyat mavjud bo‘lsa, uyda tarbiyalangan bolalar qisqa muddatli guruhlarda mashg‘ulotlarga borishlari tavsiya etiladi, bu yerda eshitishida nuqsoni bor bo‘lgan bolalar o‘qituvchilari ota-onalar ishtirokida mashg’ulotlar olib boradilar, uy vazifalari bo‘yicha tavsiyalar beradilar. Farzandlari uyda tarbiyalanayotgan va o‘qiyotgan ota-onalar uchun maktabgacha yoshdagi bolalari kar va eshitish qobiliyati past bo‘lgan oilalar bilan aloqada bo‘lish juda muhimdir.
Maktabgacha tarbiya davrida ota-onalar kundalik hayotda gigiena ko‘nikmalari va xatti-harakatlarini tarbiyalash bilan shug’ullanadilar. Bolalarning oiladagi muayyan vazifalarni bajarishga qaratilgan uy ishlarida ishtirok etishi kattalar mehnati haqidagi g‘oyalarni kengaytirishga yordam beradi. Tabiatdagi birga olib boriladigan ishlar bolaning yozgi uy yoki bog‘da, kiraverishdagi maysazorda, yopiq o‘simliklarga g‘amxo‘rlik qilishda ishtirok etishini o‘z ichiga oladi. Qo‘l mehnati jarayonida bolalar qog‘oz, karton, tabiiy materiallardan hunarmandchilik qilishni, to‘qishni, tikishni o‘rganadilar.
Maktab jamoasida bolani maktabga, hayotga tayyorlash muammolarini hal etishda oilaning ahamiyati katta. Eng oddiy ta’lim va mehnat ko‘nikmalari, o‘qishga ijobiy munosabat bilan bir qatorda, ota-onalar bolaning o‘z-o‘ziga xizmat qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi, ularni kundalik va ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok etishga tayyorlaydi. Oilaviy ta’limning barcha bosqichlarida mehnat ta’limining axloqiy tomonining vazifalari muhim bo‘lib qolmoqda – boshqalarning ishiga hurmat bilan munosabatda bo‘lish, yordamga kelish istagi, mustaqil ravishda, o‘z tashabbusi bilan ishlash qobiliyati, majburlamaslik, mehnatda qat’iyat ko‘rsatish, eng yaxshi natijalarga erishish istagi, umumiy ish manfaati uchun ishlashga tayyorlik va boshqalar.
Maktabda ta’lim bosqichida ota-onalar surdopedagog rahbarligida bolalarni o‘quv jarayoniga jalb qilish, muassasaga moslashish, tengdoshlari va o‘qituvchilari bilan aloqa o‘rnatishga yordam berish muammolarini hal qiladilar. Ushbu yosh bosqichida maktabgacha yoshdagi ko‘nikmalar – ta’lim, kommunikativ, mehnat – rivojlanishi va murakkablashishi davom etmoqda. Har xil turdagi birgalikdagi faoliyatda (o‘qish; suhbatlar; ekskursiyalar; ko‘rgazmalar, spektakllar, sayohatlar, uchrashuvlar; teleko‘rsatuvlar, spektakllar, filmlarni tomosha qilish va boshqalar) ota-onalar o‘quvchining fikrlash doiralarini kengaytiradilar, qiziqish, ijodkorlik, tasavvurni rivojlantiradilar. Ularni sevimli ishlari bilan tanishtirish, shaxsning o‘zini namoyon qilishiga hissa qo‘shish, faol moslashish. Tengdoshlar jamoasidagi hayot maktab o‘quvchilaridan ijtimoiy xulq-atvorning murakkab shakllarini, shakllangan ijtimoiy yo‘nalish ko‘nikmalarini va turli xil muloqot shakllarini o‘zlashtirishni talab qiladi.
Katta maktab yoshida ushbu bosqichda ota-onalarning vazifalari o‘quvchiga yordam berishdir: paydo bo‘lgan muammolarni hal qilishda, yetarli dunyoqarashni shakllantirishda, faol ijtimoiy pozitsiyani rivojlantirishda, mehnat va mustaqil ta’lim va kognitiv faoliyatga ehtiyoj bo‘lgan vaqtda. Ota-onalar bolaning qiziqishlari, moyilligi, imkoniyatlari va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlariga mos keladigan kasb-hunar egallashidan manfaatdor.
Oilaviy ta’limning muvaffaqiyati bir qator shartlar bilan ta’minlanadi, bular:
- oilaning bolaga korreksion ta’sirining erta boshlanishi;
- aloqa vositalarini rivojlantirish orqali ijtimoiy chetlanishning oldini olish;
- potentsial imkoniyatlarga yo‘naltirish;
- bolaning yosh bosqichiga mos ravishda muayyan muammolarni hal qilish.
Shunday qilib, kar va zaif eshituvchi bolalar oila tarbiyasining barcha bosqichlarida axloqiy jihat muhim bo’lib qoladi, bu bolalarda axloqiy odatlar, xulq-atvor, his-tuyg’ular va ongni shakllantirish muammolarini hal qilishni o’z ichiga oladi. Kar va zaif eshituvchi bolalarni oilaviy tarbiyalashning vazifalari va mazmuni ularning yoshiga bog‘liq ekanligini inobatga olib, kar va zaif eshituvchi bolalar ota-onalari hamda surdopedagogning rahbarligi ostida ta’lim va tarbiya bo‘yicha kerakli bilimlarni egallashga ko’maklashish lozim. Maktabgacha yoshdagi bolada nutqni muloqotda qo’llash istagini, dialogik, so’zlashuv nutqi va monolog nutqining elementlarini o’zlashtirishni, shuningdek, o’qish va nutqni shakllantirishni o’z ichiga olgan maktabga nutq tayyorligini shakllantirish kerak. Maktabda ta’lim bosqichida bolalarni o‘quv jarayoniga jalb qilish, muassasaga moslashish, tengdoshlari va o‘qituvchilari bilan aloqa o‘rnatishga yordam berish muammolarini hal qilish, kommunikativ, mehnat – rivojlanishi va murakkablashishi, fikrlash doiralarini kengaytirish, qiziqish, ijodkorlik, tasavvurni rivojlantirish zarur. Katta maktab yoshida ota-onalar bolaning qiziqishlari, moyilligi, imkoniyatlari va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlariga mos keladigan kasb-hunar egallashidan manfaatdor va mamnun bo’lishi lozim.
Adabiyotlar ro’yxati.
- Pedagogicheskiy ensiklopedicheskiy slovar – Moskva: Vlados, 2002. – S.257.
- Karimova O. Oila huquqi asoslari – Toshkent: “O’qituvchi”, 2003.
- O’zbek tilining izohli lug’ati. N – Tartibli / 5 jildli. Uchinchi jild. – Toshkent: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2007. – 97-bet.
- O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. Miriy – Parxish / 6-tom. – Toshkent: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2003. – 469-bet.
- (Tarbiya / Ota-onalar va murabbiylar uchun ensiklopediya. Tuzuvchi: M.Aminov. Mas’ul muharrir A.Majidov. – Toshkent: “O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010. – 306-bet.
- Volkova, K.A. Metodika obucheniya gluxix detey proiznosheniyu [Tekst] / K. A. Volkova, V. L. Kazanskaya, O. A. Denisova. – M., 2008. – 224 s.
- Golovchis, L.A. Vospitaniye i obucheniye detey doshkolnogo vozrasta s narusheniyami sluxa [Tekst] / L.A. Golovchis, N.D. Shmatko – M., 2013. – 304 s.
- Spesialnaya semeynaya pedagogika [Tekst] / V.I. Seliverstov [i dr.]. – M., 2009. – s.230
9.
Shmatko, N.D., Pelыmskaya, T.V. Yesli malыsh ne slыshit [Tekst] / N.D.Shmatko, T.V. Pelыmskaya – M., 1995. – 115 s. 
