B.O’. Turg’unov
JDPU Sport turlarini o‘qitish metodikasi kafedrasi o’qituvchisi
Ayni paytda mamlakatimizda yosh iqtidorli sportchilarni tayyorlash, sport bilan muntazam shug‘ullanishi uchun barcha shart-sharoit yaratish, mahalliy va respublika miqyosidagi musobaqalarni amaldagi rasmiy qoidalar asosida o‘tkazish borasida jiddiy islohotlar amalga oshirilmoqda.
Ma’lumki, bu boradagi asosiy strategik muammo yosh, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlashning ilmiy-uslubiy asoslarini yaratishdan iborat. Biroq, bu jarayon tashkiliy-texnologik jihatlariga ko‘ra juda murakkab, keng qamrovli va ko‘p qirrali bo‘lib, bosqichma-bosqich va izchil yondashuvni tashkil etishni taqozo etadi.
Sport amaliyotida, jumladan, sportchilarni tayyorlashning dastlabki bosqichida sport mahoratining asosi bo‘lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirish metodikasi ko‘pincha umumiy yoki maxsus jismoniy mashqlarni qo‘llashni afzal ko‘rishga asoslanganligi ko‘rinadi. Biroq, bunday mashqlarni itarish muayyan salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Chunki bu mashqlarni ma’lum hajmda, intensivlikda va davomiylikda standartlashtirilgan holda qo’llash har doim ham bolalarning jismoniy va funktsional holati darajasini hisobga olishga imkon bermaydi. Binobarin, jismoniy sifatlarni rivojlantirishning bunday usuli o’quvchida stress, tez charchash va hatto kasallik belgilariga olib kelishi mumkin. Bunday asoratlarning oldini olish va jismoniy sifatlarni rivojlantirishda nostandart o’yinlar, mashqlarning ustunligi kuzatildi. Biroq, qaysi mashqda bunday afzallik ko’proq?
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
– nostandart mashqlarning aniq to’plami tanlangan va sinovdan o’tkazildi;
– tanlangan mashqlarning samaradorligi aniqlandi;
– tezlik-kuch (sakrash) sifatlarini shakllantirishda tanlab olingan nostandart mashqlarning umumiy va maxsus jismoniy mashqlardan ustunligi aniqlandi.
Dastlabki tayyorgarlik bosqichi 10-11 yoshli voleybolchilarda nostandart o’yin mashqlari yordamida tezlik-kuch (sakrash) sifatlarini shakllantirish samaradorligini aniqlashdan iborat.
Ushbu maqsadga quyidagi vazifalar asosida erishildi:
- Yosh sportchilarni tayyorlashda harakatli o‘yinlardan foydalanish darajasini o‘rganish;
- Yosh sportchilarning chaqqonlik-kuch (sakrash, tez yugurish) sifatlarini rivojlantirishda tanlab olingan nostandart mashqlar samaradorligini aniqlash;
- Tadqiqot natijalariga ko’ra, biz o’z oldimizga uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish va ularni sportchilar amaliyotida qo’llashni maqsad qilib oldik.
Bolalar va o‘smirlar sport maktablarida malakali voleybolchilarni tayyorlashda maqsadli jismoniy tayyorgarlik musobaqa davomida texnik-taktik ko‘nikmalarni shakllantirish va yuqori natijalarga erishishda muhim omillardan biridir. Biroq, sport amaliyotida ko’pincha rejalashtirilgan mashqlar tegishli harakat sifatlarini rivojlantirishda kutilgan natijani bermaydi. Buning asosiy sabablaridan biri – mashg’ulotlarda qo’llaniladigan mashqlar hajmi va intensivligi va bu ko’rsatkichlarning tinglovchining tanasiga ta’sir darajasi ob’ektiv baholanmaganligidir. ushbu yukni maqsadga muvofiq rejalashtirish imkoniyatini hisobga olgan holda.
Bolalar va o‘smirlar sport maktablarida malakali voleybolchilarni tayyorlashda harakat funksiyasining o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikki jihatiga alohida e’tibor beriladi:
– sportchining texnik va taktik mahoratini tayyorlash va takomillashtirish;
– tanlangan sport turining xususiyatlariga ko’ra sportchining jismoniy sifatlarini tayyorlash.
V.N.Platonovning fikricha, umumiy jismoniy tayyorgarlik tushunchasi sportchining harakat sifatlarini har tomonlama (barkamol) rivojlantirish darajasini bildiradi. Masalaga bunday yondashish oddiy odamlar (shu jumladan, sportchilar) salomatligini shakllantirish nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqdir. Albatta, bu katta sportda ham zarur.
Malakali voleybolchilarni tayyorlashda, ayniqsa, tezlik va kuch sifatlari (sakrash, yugurish) muhim o‘rin tutsa, mashq qilish jarayonida bu sifatlar harakatli o‘yinlarni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.
Zamonaviy voleybolda samarali o’yin ko’rsatish va yuqori natijalarga erishish faqat yaxshi rivojlangan jismoniy sifatlar hisobiga amalga oshirilishi mumkin. Shu munosabat bilan chidamlilik sifati, jumladan, o’yin chidamliligi va sakrash chidamliligi alohida ahamiyatga ega. V.A.ning so’zlariga ko’ra. Titar, voleybolchilar uchun eng muhim jismoniy sifat sakrash chidamliligidir. Biroq, qanday maxsus chidamlilik (sakrash, o’ynash, tezlikka chidamlilik) bo’lishidan qat’i nazar, u faqat umumiy chidamlilik asosida shakllanishi mumkin. Shuning uchun chaqqonlik sifati bilan bir qatorda umuman chidamlilikni rivojlantirish muammolari bo’yicha ilmiy ma’lumotlarni tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Shuni ta’kidlash kerakki, sport mashg’ulotlarini shakllantirishning samaradorligi bevosita o’zaro bog’liq bo’lgan barcha jismoniy sifatlarning rivojlanishiga bog’liq. Bu boradagi yana bir muhim shart – jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasini tegishli test mashqlari yordamida baholash kerak.
Sakrash sifatini yaxshilashga qaratilgan innovatsion M.I. usulni taklif qilgan Popichev bu usulni yosh voleybolchilarda sinab ko’rdi. U ushbu voleybolchilarni tana bo’g’imlarining uzunligiga qarab 4 guruhga ajratdi:
1) kalta oyoqlari va uzun sonlari va tanasi bo’lgan bolalar;
2) uzun kestirib, kalta oyoqli bolalar;
3) uzun oyoqli va kalta oyoqli va bolalar;
4) kalta kalçalar va uzun bo’yli va oyoqlari bo’lgan bolalar.
Aynan mana shu morfologik xususiyatlarni hisobga olgan holda har bir guruhdagi bolalar sakrash mashqlarining ma’lum ko’p qismini o’tkazdilar va ma’lum vaqtdan so’ng bu mashqlarning samaradorligi tekshirildi.
Ko‘p yillardan buyon malakali voleybolchilarning sakrash chidamliligi o‘sib borayotganini kuzatib kelayotgan M.Boyirbekov bir qator ilmiy-amaliy ahamiyatga ega xulosalar chiqarishga muvaffaq bo‘ldi. Xususan, uning so‘zlariga ko‘ra, yuqori malakali voleybolchilar o‘yin davomida 306 dan 600 martagacha sakrab zarba berish va blokirovka qilishgan. Ushbu ko’nikmalarni bajarish uchun maksimal sakrash soni 4 partiya (142 marta). To’siq qo’yish uchun sakrash (122), agar u takrorlangan bo’lsa (113 marta) urish uchun sakrashdan ko’proqdir.
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bitta mashg’ulot davomida bajarilgan sakrashlar soni musobaqadagi sakrashlar sonidan kamroq.
Binobarin, yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash, sport mahoratini yuqori saviyaga ko‘tarish dastlabki tayyorgarlik jarayonining samaradorligi bilan bevosita bog‘liq.
Keyingi yillarda voleybol musobaqalari qoidalarining tubdan o‘zgartirilishi o‘yin faoliyatini bajarish va o‘yin mahoratiga mutlaqo yangicha ko‘rinish berdi. Hozirgi vaqtda deyarli barcha o’yin ko’nikmalari aksariyat vaziyatlarda «havoda», ya’ni sakrash (tepish, to’sish, to’pga kirish, uzatish, to’pni qabul qilish, yiqilish) bajariladi. Ushbu holatning paydo bo’lishi nafaqat voleybol mashg’ulotlarida sakrash va sakrashga chidamlilik fazilatlariga e’tiborni kuchaytiradi, balki bu sifatlarni jadal rivojlantirishga qaratilgan yangi ilmiy texnologiyalarni yaratishni taqozo etadi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, ko‘p yillik sport mashg‘ulotlari jarayonida bolalar va o‘smirlar sport maktablarida malakali voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi sakrash va chidamlilik sifatlarini mukammal rivojlantirishning yangi usullarini yaratishdan iboratdir.
Voleybolda sakrash va chidamlilikni rivojlantirish muammolarini qamrab oluvchi ilmiy tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar doirasi juda keng.
Zamonaviy jahon sportida ko’rsatkichlarning jadal yangilanib borishi yosh sportchilarni tayyorlashning yangi, yanada samarali vositalari, usullari va shakllarini izlashni taqozo etmoqda.
Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash birinchi navbatda jismoniy sifatlarning rivojlanish sur’atlariga bog’liq. Ya’ni, bu sifatlar qanchalik shakllansa, yoshidan qat’i nazar, ishtirokchilarning texnik-taktik mahoratini rivojlantirish darajasi shunchalik samarali bo’ladi.
Shu munosabat bilan sakrash va alohida chaqqonlik sifatlari texnik-taktik tayyorgarlik ko‘rsatkichlari bilan uzviy bog‘liqligi va bu fazilatlar sport mahoratining izchil rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etishi yana bir bor e’tirof etildi.
