- A.Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik (1987 ‒ 2003). Layli va Majnun. IX. 7-bet. 2. A.Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik (1987 ‒ 2003). Sab’ayi sayyor. X. 57-bet. 3. A.Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik (1987 ‒ 2003). Farhod va Shirin. VIII jild. 108-bet. 4. A.Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik (1987 ‒ 2003). Hayrat ul-abror, VII jild. 5. Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati (1983 ‒ 1985). 6. Abdulxayr M.Navoiy asarlari izohli lug‘ati.T,O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi 2018,331-bet 7. B.G ‒Bahrom va Gulandom.Toshkent,G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1886. 8. Vohidov E. So‘z latofati. Toshkent, 2014. 63 9. Devoni lug‘atit turk. 1-jild, T., “Fan”, 1960. 10. Jumanazarova G.U. “Bahrom va Gulandom” dostonninig leksikografik ma’nolari. Jizzax, “Sangzar”, 2010. 11. Ma. ‒ Malika ayyor. Toshkent, G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1886. 12. Muhammadiyev X.L. Alisher Navoiy “Xamsa” dostonlaridagi maishiy leksika. Fil.fan. bo‘yicha falsafa doktori (PhD), Jizzax, 2022. 13. Pirimov A., Sharofuddinov Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asaridagi maishiy leksikaga oid so‘zlar haqida. “Ilm sarchashmalari”, 1-son, Urganch, 2020. 14. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati. I., 496. 15. Usmonova Sh. “O‘choq” so‘zining etimologiyasi haqida. Tilshunoslikning dolzarb masalalari. Ilmiy maqolalar to‘plami. III, 2006. 16. Xaйриддинов T.X. Бытовая лексика татарского языка. Kaзaн, “Фикер”, 2000. 17. Xolmurodova M. “Qutadg‘u bilig” leksemasi. Fil. fan. bo‘yicha falsafa doktori (PhD) diss. avtoreferati, Toshkent, 2019, III, 2006, 18-bet. 18. Этимологический словарь тюркских языков. 1974, II, c. 160. 19. O‘TIL ‒ O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh tomlik. Toshkent, O‘zbME, 1-jild, 2006. 20. O‘TIL ‒ O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh tomlik. Toshkent, O‘zbME, 2-jild, 2006. 21. O‘TIL ‒ O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh tomlik. Toshkent, O‘zbME, 4-jild, 2006. 22. O‘TIL ‒ O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh tomlik. Toshkent, O‘zbME, 5-jild, 2006. 23.M.Narmatova.Uy-ro‘zg‘or buyum va jihozlariga oid maishiy leksemalar. Илм сарчашмалари 2023.06.
XALQ DOSTONLARIDA UY-RO‘ZG‘OR BUYUM VA JIHOZLARIGA OID MAISHIY LEKSEMALAR (“MALIKA AYYOR” VA “BAHROM VA GULANDOM” DOSTONLARI MISOLIDA)
Tulaganovna Manzura Narmatova
Jizzax davlat Pedagogika universiteti o‘qituvchisi narmatovamanzura75@gmail.com
Annotatsiya. Maqolada “Malika ayyor”,“Bahrom va Gulandom”dostonlarida uy-ro‘zg‘or buyum va jihozlariga oid maishiy leksemalar tahlil qilingan. Uy-ro‘zg‘or buyumlari orasida oshxonada foydalaniladigan narsa, buyum-jihozlar insonlarning hayotida muhim o‘rin tutishi, xalqning kundalik turmush darajasi, yashash tarzi, eng muhimi, etnomadaniy holatining qay darajada ekanligini namoyon etishdagi hissasi haqida fikr yuritiladi.
Аннотация. В статье анализируются бытовые лексемы, связанные с предметами быта и инвентарем в эпосах «Малика Айяр» и «Бахром и Гуландом». Среди предметов быта обсуждаются предметы, используемые на кухне, важное место предметов в жизни людей, их вклад в проявление повседневного уровня жизни людей, образ жизни, а главное, их этнокультурный статус.
Annotation. The article analyzes everyday lexemes associated with household items and equipment in the epics “Malika Aiyar” and “Bahrom and Guland”. Among household items, items used in the kitchen, the important place of items in people’s lives, their contribution to the manifestation of people’s everyday living standards, lifestyle, and most importantly, their ethnocultural status are discussed.
standards, lifestyle, and most importantly, their ethnocultural status are discussed.
Insoniyat turmush tarzida oila tizimiga xos uy-ro’zg’or buyumlari orasida oshxonada foydalaniladigan narsa, buyum-jihozlar juda muhim o’rin tutadiki, ular insonlarning hayotdagi o’rni, kundalik turmush darajasi, yashash tarzi, eng muhimi, etnomadaniy darajasining qay darajada ekanligini ham namoyon etadi. Turkiy xalqlar qatori millatimizning kundalik-maishiy leksikasining bir tarmog’i bo’lgan uy-ro’zg’or buyum-jihozlar nomlari tilimizning og’zaki va yozma nutqida juda faol qo’llanilishi hech kimga sir emas. Bu o’rinda ta’kidlash lozimki, xalqimizning ma’naviy boyligi hisoblangan xalq og’zaki poetik ijodida, ayniqsa, xalq dostonlari matnida qo’llanilgan mazkur leksik birliklarni o’rganish tilshunosligimiz uchun yaxshi samara berishi tayin. Shu nuqtai nazardan, biz bu o’rinda, Fozil Yo’ldosh kuylagan “Malika ayyor”, “Bahrom va Gulandom” dostonlari tilida uchragan oshxona buyum-jihozlari nomlari, etimologiyasi, qo’llanilish darajasi va ularning leksik-semantik xususiyatlari to’g’risida kuzatishlarimizni bayon etamiz.
O’choq leksik birligi kundalik maishiy-turmush tarziga xos qadimiy so’z bo’lib, uning qo’llanilish bosqichi uzoq davrlarga borib taqaladi. Mazkur leksemaning qo’llanilishi doirasi keng: deyarli barcha turkiy tillarda xilma-xil fonetik farqlar orqali uchraydi va bir qator mustaqil ma’nolarni ifodalaydi. Xususan, Sh.Usmonovaning ayrim ilmiy ishlarida “o’t yoqiladigan joy; o’t; olov; mo’ri; chuqur; turar joy; uy”, “o’rtasi o’choq bo’lgan bino”, “oila, sulola” kabi ma’nolarda ishlatilishi qayd etilgan[1].Professor Sh.Rahmatullaev o’choq so’zining etimologiyasiga izoh berar ekan, dastlab o:t (“olov”) so’ziga kichraytirish ma’nosini ifodalovchi –chuq qo’shimchasining qo’shilishidan hosil qilinganligini, shunga ko’ra, eng avvalo, “kichik olov” ma’nosida qo’llanilganligini, keyinchalik “olov yoqiladigan qurilma” ma’nosi paydo bo’lganligini ta’kidlagan[2]. Boshqa tadqiqotlarda Navoiy asarlarida qo’llanilgan o’choq so’zi ba’zan o’z ma’nosida, ba’zan ko’chma “oila, sulola” semasida ifodalanishi ta’kidlagan[3]. Gap o’choq so’zining anglatgan ma’nolari haqida borar ekan, biz tahlilga jalb etgan dostonlarning birida “o’t yoqishga va ovqat pishirishga mo’jallangan chuqur joy” ma’nosida qo’llanilganligini kuzatdik: Xisrav necha kunlar xalqni yig’dirib, semiz qo’ylarni so’ydirib, bir maydonda o’choq o’ydirib, namoyishga karnay-surnay qo’ydirib, xaloyiqqa to’y-tomosha berib yotdi. [B.G. 7-bet].
Pichoq oshxonadagi narsa, buyum-jihozlardan biri bo’lib, kundalik- maishiy turmush tarzida qadimdan keng qo’llaniladi. Mazkur leksik birlik qadimgi turkiy yozma yodgorliklari tilida, xususan, “Qutadg’u bilig” matnida bicak shaklida qo’llanilganligi haqida ayrim qaydlar mavjud[4] . Turkiy tillarning etimologik lug’atida bu so’zning tarkibi ikki xil talqin qilinadi: a) qadimgi turkiy tildagi “o’tkir kesuvchi asbob” ma’nosini anglatgan bi otidan kichraytirish ma’nosini ifodalovchi –chyok qo’shimchasi bilan yasalgan; b) qadimgi turkiy tildagi “kes” ma’nosini anglatgan bic –f’elidan –(a)q qo’shimchasi bilan yasalgan (o’sha manba) [ESTYa, II, 160-bet].
Eski turkiy yodgorliklarida bic – f’eli shaklida, “Devonu lug’otit turk” da bichak tarzida qo’llanilgan [DLG. Ij. 366-bet]. Alisher Navoiyning asarlarida, masalan, “Farhod va Shirin”da bichak leksemasi “igna so’zan” ma’nolarida qo’llanilganligini kuzatamiz [qarang: FSh. VIII, 90-bet]. Ayrim ilmiy manbalarda ta’kidlanishicha, Navoiy asarlarida pichoq so’zi oshxona anjomi sifatida ham, harbiy qurol sifatida xanjar so’ziga sinonim sifatida qo’llanilgan[5] . Biz tahlilga jalb etilgan dostonlarning birida oshxona anjomi sifatida ishlatiladigan pichoq so’zi hayot uchun xavfli qurol sifatida qo’llanilganligini guvohi bo’ldik. Buni epik qahramonlardan biri Qalandarning yosh bolani devlar qo’lidan qutqarish, uni ota-onasiga, qavm-qarindoshlariga omon-eson etkazish uchun qilgan muayyan hatti-harakatlarini ifadolovchi nutqida qo’llanilganligini kuzatdik: Lekin so’raganing bilan devlar senga Torkistonni, Malikani aytmas, “Sening nima ishing bor”, -der. Shunda sen ulay-bulay de, o’zimni o’ldiraman, deb jo’rttaga bir pichoqni olib qorningga urmoqchi bo’l [M.a. 76-bet].
Kosa leksemasi ham oshxonadagi narsa-buyum jihozlaridan biri bo’lib, uning qo’llanilishi doirasi keng qamrovda ekanligi, kishilarning kundalik- maishiy hayotida muhim o’rin egallaganligi hech kimga sir emas. Bu leksema aslida etimologik jihatidan forscha bo’lsa-da tilimizda va kundalik turmush tarzida qadimdan faol qo’llanilganligi aniq: bu isbot talab etmaydigan hodisa. “Piyoladan kattaroq, asosan, suyuqlik va turli xil ovqatlar solib ichish uchun ishlatiladigan idish” [O’TIL, II, 410-bet] nomini ifodalovchi kosa leksik birligi qadimda dastavval yog’ochdan, so’ngra chinnidan tayyorlanganligi ham tarixiy dalil. Bu o’rinda birgina lisoniy dalil keltirish bilan chegaralanamiz. Yog’och piyola, chinni piyola tarzida og’zaki va yozma nuqta faol qo’llanilganlini Navoiy asarlarida berilgan ayrim matnlar ham to’la tasdiqlaydi. Masalan:
Qizil rohu yashil chinni piyola
Nechukkim sabzi sahni ichra lola [FSh. VIII. 108-bet] yoki
Daryo sanga tolibi navola,
Kishti kafida yig’och piyola [L.M. IX.7-bet].
Ko’ramizki, idish nomi oldindagi sifatlovchilar uning qanday material, ashyodan ekanligini bildiradi. Shunga o’xshash yana boshqa lisoniy hodisani biz o’rgangan xalq dostonlarining birida oltin kosa leksik birligining qo’llanganligini kuzatdik: Avazxon tanho savashdi. Qon to’kar maydon ichinda. Qilich kelar yalab-yalab, Istar ko’ngil qilar talab, Oltin kosa, gulgun sharob, ichildi maydon ichinda. [M.a. 29, 142-betlar]. Mazkur matnda gulgun sharob quyilgan kosa idishi oltindan tayyorlanganlini tasdiqlaydi. Asosan choy ichish uchun ishlatiladigan, kosadan kichik bo’lgan idish nomi-piyola ham kundalik-maishiy hayotda faol qo’llanilgan, oshxona buyumlaridan biri sifatida qadrlangan. Shu bois mazkur so’z og’zaki va yozma nutqlarda va asarlarda bir xil darajada qo’llaniladi. Buni biz o’rgangan xalq dostonlaridan birida ham kuzatamiz: Odamman deb chiqib o’sgan elimdan, G’arib bo’ldim hech ish kelmas qo’limdan, Bir piyola choy quymading qo’lingdan, Ketdi darmonim mening, Qoldi armonim mening [M.a. 171-bet]. Bu o’rinda ta’kid lozim: kosa va piyola leksemalari biz tahlilga jalb etgan “Bahrom va Gulandom” dostoni matnida qo’llanmagan.
G’alvir, elak leksemalari ham kundalik-maishiy leksikaga mansub bo’lib, dostonlar tilidan o’rin olgan. Ona tilimizning izohli lug’atida G’ALVIR – katta sim elak, g’alvir [O’TIL, V, 432-bet], shuningdek, ELAK – un elash uchun ishlatiladigan, to’r qoplangan yog’och gardishdan iborat uy-ro’zg’or asbobi [O’TIL, V, 29-bet] tarzida izoh berilgan. Xalqimiz orasida elakdan o’tkazmoq, g’alvirdan o’tkazmoq shakllari ancha faol qo’llanadi. Lekin har ikkala holatda ham bir-biriga yaqin bo’lgan ma’nolar ifodalanadi. Masalan, Elakdan o’tkazmoq shaklida a) “elab tozalamoq”, “elamoq”; b) “obdon tekshirmoq”, “sinovdan o’tkazmoq” kabi ma’nolarni ifodalaydi. G’alvirdan o’tkazmoq variantida ham bir xil ma’no ifodalanadi. G’alvirda elamoq va sinovdan o’tkazmoq [Yana qarang: O’TIL, V, 432, 29-bet]. Ko’ramizki, g’alvir so’zi elak so’zi o’rnida qo’llanilib, sinonimlik vazifasini bajarishi ham mumkin. Ayni lisoniy holat biz tahlil qilgan “Malika ayyor” dostoni matnida ham uchradi: Avazxon bu so’zni eshitib: “Bu yomon kofir ekan, Shu tarza Chambilga borsa, Chambil elining tuprog’ini g’alvirdan o’tkazib ketar. [M.a. 23-bet]. G’alvir atamasi xalq og’zaki ijodining boshqa bir namunalarida, masalan, xalq maqollari matnida ham uchraydi. Sichqon sig’mas iniga, g’alvir bog’lar dumiga kabi. Mazkur xalq maqolini Navoiy bobomiz quyidagi she’riy shaklga solganligidan ilm ahli-filologik olimlar xabardor, deb o’ylaymiz: Tor ichi sichqonga solib erdi g’am, Quyrug’iga bog’ladi g’irbol ham. Demak, g’alvir leksemasi “Hayratul – abror” asarida [VII, 260-bet] g’irbol (elak, g’alvir) shaklida qo’llangan. Elak leksemasi biz tahlilga jalb etgan “Bahrom va Gulandom” dostoni matnida uchramasa-da, bu so’z xalq dostonlarining boshqa namunalari matnida uchrashini tabiiy bir hol, deyish mumkin.
Lagan forscha so’z bo’lib, u “tog’ora”, “idish”, “shamdon” kabi ma’nolarni bildiradi. Ona tilimizning izohli lug’atida bu so’zga quyidagacha izoh berilgan: 1. Quyuq taomlar solish uchun mo’jallangan, tarelkadan katta yassi idish: 2. kosadan katta, ichi chuqur sopol idish tovoq[O’TIL, –]. Navoiy asarlari lug’atida mazkur leksik birlik (lagan, lakan) shamdon, mis lagan, mis tog’ora tarzida izohlangan [NAL, 331-bet]. Mazkur leksema ulug’ shoir asarlarida, xususan, “Hayratul – abror”, “Saba’i Sayyor”da “Shamdon sham o’tkazib qo’yiladigan yassi idish” ma’nosida qo’llangan. [Qarang: HA, VII, 86-bet, SS, X, 57-bet].
Lagan so’zining qo’llanilish doirasi keng, ham og’zaki nutqda, ham yozma asarlarda faol uchraydi. Buni biz tadqiqotimiz ob’ektiga tanlangan “Bahrom va Gulandom” dostonida ham kuzatdik. Gulandom bilan Kanizak (Davlat)ning o’zaro muloqatiga oid epik bayonda lagan leksemasi uzuk solingan idish ma’nosida qo’llangan: “Buni kim berdi, Davlat? Hech kimga yo’q bu e’tiqod. Bu ajoyib uzuk ekan, Har kimda yo’qdir bu quvvat. Davlat aytar: -olib qaytdim. Changda yotgan namat-po’shdan, Kelib lagan tutdim unga. Ko’rsam zabun ahvoli, Yo’q ekan yonida puli, So’ngra uzukni berdi [B.G. 66-bet]. Bu o’rinda shuni ta’kidlash lozimki, lagan so’ziga o’xshash lagun leksik birligi ham borligini yozma adabiyot manbalarida uchratdik. Masalan, M.Qoshg’ariyning bergan izohiga ko’ra, “lagun – ichi chuqur qilib yog’ochdan qilingan idish. Unda sut, qatiq va shunga o’xshash narsalar ichiladi. Yog’och tovoq” deya izohlanganligi mazkur leksik birlikning qadimdan qo’llanganligi ayon bo’ldi. Biz nazarda tutayotgan lagan, lakan, lagun leksemalari “maxsus idish” ma’nosini ifodalashga xizmat qilgan, degan fikr xulosaga keldik.
Chiroq (chirog’) forscha so’z bo’lib, “xonani, yoritish uchun xizmat qiladigan uy-ro’zg’or asbobi lampa [O’TIL, IV, 493-bet] ma’nosini ifodalaydi va kundalik-maishiy turmushda faol so’z sifatida qo’llaniladi. Ushbu leksik birlik xalq dostonlarida farzand yoki yaqin odam nomi sifatida ko’chma ma’noda qo’llanilgan. Masalan, “Yusuf va Ahmad”dagi “Chiroqqinam, shunday yomon tush ko’rdim” yoki “Nurali” dostoniga mansub “O’g’ul tugul, yo’qdirda biror kishim, Chambilda chiroqsiz o’tganman o’zim” kabi matnlar fikrimizga misol bo’la oladi. Biz tahlil qilgan “Bahrom va Gulandom”da chiroq so’zi ham “farzandsizlik tufayli nomi o’chib ketishi” ma’nosini ifodalaganligini kuzatamiz: Mamlakatga podshoh bo’lgan o’zimdi, Farzandga to’rt qilgan ikki ko’zimdi, Bu g’amlardan menga o’lim lozimdir, O’zim o’lgan kuni chirog’im o’char, Taxti baxtim, bunda davlatim ko’char [B.G. 6-bet]. Tadqiqot ishimizga jalb etilgan “Malika ayyor” dostonida esa yana boshqa lisoniy holatni kuzatdik. Chiroq (chirog’) leksemasi ko’chma ma’nodagi “ustun, a’lo, yuqori daraja” ma’nolarida qo’llanilganini guvohi bo’ldik: Barchaning otasi hazrati odam, // Payg’ambarlik anga bo’ldi musallam, // Ibrohim, Ismoil, Makka, muazzam, // Dinlarning chirog’i Imomi A’zam, // Muhammadga ummat, haqqa musallam, // Tashnalarga serob aylar kun bo’ldi. [M.A.71-bet].
To’rva “kichkina qopchiq”, “xalta” [O’TIL, IV, 244-bet] ma’nolarini ifodalaydi va kundalik-maishiy leksikada faol qo’llaniladi. Mazkur so’zning ayni ma’nosi “Malika ayyor” dostonidagi epik qahramonlardan G’irotning oziq-ovqat eydigan idishi – “qopchiq”, “xaltasi”ga nisbatan ishlatilganligini kuzatdik: Jonim G’irot, molim G’irot, Eming kishmish, to’rvang banot, Seni mingan topar murod, Dam-badam etkaz Chambilga [M.A10-bet]. To’rva so’zining tovush o’zgarishi va metatezaga uchramagan asl varianti to’rba leksik birligi Navoiy asarlarida, xususan, “Saddi Iskandariy [SI. XI, 133-bet] va «Nasoyim ul-muhabbat» [NM, XVII, 167-bet] dostonlari matnida qo’llanilganligi ilmiy tadqiqotlarda qayd etilgan [6]. Dostonlar tilidagi mazkur leksemaning forscha varianti bo’lgan anbon so’z birligi ham mavjudligi aniqlangan. [Qarang: LM. IX, 182-bet]. So’nggi yillarda nashr etilgan ba’zi mumtoz adabiyotga mansub izohli lug’atlarda anbon lug’aviy birligining ikki xil ma’noda qo’llanilishi aytilgan: 1) to’rva, xalta; 2) tasavvufda Solih va darveshlarning o’zlari bilan olib olib yuradigan to’rva – xaltasi. Tadqiqotimiz ob’ektiga kirgan “Bahrom va Gulandom” dostoni matnida to’rva, to’rvo, to’bra, qop, xalta kabi uy-ro’zg’or buyumlari nomlari uchramadi.
Xulosa qilib aytganda,xalq dostonlari tilida ishtorok etgan uy-ro‘zg‘or buyumlari va jihozlarini ifodalagan maishiy leksemalar qatorini uzoq davom ettirish mumkin va bu mavzuda ilmiy tadqiqotlarimiz davomli, albatta.
Foydalanilgan adabiyotlar:
