- zo‘ravonlar kimga qarshi zo‘ravonlik qilishni tanlaydilar. Ular xafa qilganlarnihaqorat qilmaydi, tahdid qilmaydi yoki ularga hujumqilmaydi. Qoida tariqasida, ular yaqin odamlariga, o‘zlarini yaxshi ko‘raman deb da’vo qilganlarga nisbatanzo‘ravonlik ishlatadilar.
- zo‘ravonlar zo‘ravonlikni qachon va qaerda qo‘llashni diqqat bilan tanlaydilar.Atrofda ularning zo‘ravonlik xatti-harakatlarini ko‘radigan odamlar bor ekan, ularo‘zlarini nazorat qilishadi. Ular o‘zlarini jamoat joylarida hech narsa bo‘lmagandektutishlari mumkin, ammo ular qurbonlari bilanyolg’iz qolishlari bilan zo’ravonlik qilishadi.
- zo’ravonlar o’zlarining zo’ravonlik xatti-xarakatlarini, bu ularga foyda keltirishi mumkinligini ko’rganlarida to’xtatishga qodir. Aksariyat zo’ravonlar, aslida ularning manfaatlariga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan zo’ravonlik xattai-harakatlarini to’xtata oladi (masalan, politsiya kelganida).
- zo‘ravonlar ko‘pincha zo‘ravonlikni ko‘rinadigan izlar bo‘lmaydigan tarzdaishlatadilar. Jismoniy zo‘ravonlik bilan g‘azablanib harakat qilish o‘rniga, zarbalarniko‘karishlar ko‘rinmaydigan joylarga ehtiyotkorlik bilan yo‘naltiradi.
OILALARDA AYOLLARGA NISBATAN HOZIRGI DAVRDA UCHRAYDIGAN OILAVIY ZO’RAVONLIKLARNING AHAMIYATI.
JDPU, o’qituvchisi, Uktamova Umida Sunatullaevna,
Annotatsiya: Maqolada talaba qizlarda tazyiq va tajovuzga qarshi dunyuqarashni shakllantirishni to’g’ri yo’lga qo’yish va uning mazmun moxiyati, talaba qizlarning oilaviy muammolar yechimi oiladagi sog’lom psixologik muhit yaratishiga, oilaviy zo’ravonlik va uning kelib chiqish sabablari, zo’ravonlik oqibatlari, oilaviy zo’ravonlikni oldini olish masalalari yoritib berilgan.
Kalit so’zlar: tazyiq va tajavuz, mehr-oqibat, oilaviy zo’ravonlik, g’amxo’rlik, kamsitish, adolatsizlik, tajovuzkor, ishonchsizlik,joniga qasd qilish hulqi, o‘z – o‘zini vayron qilish, ayibdorlik hissi, norozilik.
Mamlakatimizda oilaviy zo‘ravonlik muammosiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, xotin-qizlar zo‘ravonligiga oldini olish va unga qarshi kurashish maqsadida 2019 yil 2 sentyabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi “Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida“gi Qonunining qabul qilinishi bu masalaning qanchalik ahamiyatli ekanligini yaqqol isbotidir. Bugungi kunda oilaviy zo‘ravonlik muammosi butun jahonning global muammosiga aylangan.
Oiladagi zo‘ravonlik – bu yashirish, bostirish, toqat qilish yoki azob chekish emas. Oiladagi zo‘ravonlik holati, agar yuzaga kelsa, kelajakda uning takrorlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun uni to‘xtatish kerak. Oiladagi zo‘ravonlik yuzaga kelgan vaziyatda nima qilish kerakligini tushunishga yordam beradigan bir qator oddiy qadamlar mavjud. Oiladagi zo‘ravonlik, xoh bola, xoh kattalar, keksa odam, ayol yoki erkak bo‘lsin, har birimizning qurbonimiz bo‘lishi mumkin. urmush o‘rtog‘i o‘z xotiniga nisbatan tajovuzni, aksincha, ota-onalar farzandlariga, farzandlar esa ota-onaga, akauka va opa-singillarga bir-biriga nisbatan tajovuzkorlikni namoyon qilishi mumkin. Bolalar o‘zlarining birodarlariga yoki opa-singillariga nisbatan zo‘ravonlik shaklida Oilaviy zo‘ravonlik jinsga asoslangan zo‘ravonlikning eng keng tarqalgan shakli hisoblanadi. Oilaviy zo‘ravonlik bu – biror-bir oila a’zosiga oilaning boshqa bir a’zosi tomonidan do‘q-po‘pisa qilinishi, bosim o‘tkazilishi, haqorat qilinishi natijasida vujudga keluvchi jarayon bo‘lib, u oiladagi insonlar o‘rtasida sodir bo‘ladi. Har bir inson oiladagi zo‘ravonlikning qurboni yoki ijrochisiga aylanishi mumkin. Biroq, qayd etilgan holatlarning aksariyati erkaklar tomonidan ayollarga nisbatan sodir etiladi. Oilaviy zo‘ravonlik Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan erkaklar va ayollar o‘rtasidagi kuchlarning tengsizligi ifodasi sifatida belgilanadi. Oilada o‘zaro muloqot jarayonida tabiiy ravishda nizolar va janjallar paydo bo‘lishi mumkin, ammo ularning hammasi ham zo‘ravonlik emas.
Oiladagi zo‘ravonlikda zo‘ravonlik shakllarining takrorlanib turadigan davrlari mavjud.
1-davr. Oilada taranglikning kuchayishi. O‘zaro munosabatlarda norozilik kuchayadi va oila a’zolari o‘rtasidagi aloqa buziladi.
2-davr. Zo‘ravonlik hodisasi. Og‘zaki, hissiy yoki jismoniy zo‘ravonlik avj oladi, g‘azab, tortishuvlar, ayblovlar, tahdidlar, qo‘rqitishlar bilan birga keladi.
3-davr. Yarashish. Zo‘ravon shaxs kechirim so‘raydi, sababini tushuntiradi, aybni jabrlanuvchiga yuklaydi, ba’zida sodir bo‘lgan voqeani rad etadi yoki
jabrlanuvchini voqealarni bo‘rttirib ko‘rsatishiga ishontiradi.
4-davr. O‘zaro munosabatlardagi tinch davr («asal oyi»). Zo‘ravonlik davri unutiladi, tajovuzkor kechiriladi. Ushbu bosqich «asal oyi» deb nomlanadi, chunki bu bosqichda sheriklar o‘rtasidagi munosabatlarning sifati asl nusxasiga qaytadi.
Odatda, so‘nggi davr ya’ni asal oyidan keyin munosabatlar birinchi bosqichga qaytadi va sikl takrorlanadi. Vaqt o‘tishi bilan har bir bosqich oralig‘i qisqaradi, zo‘ravonlik xolatlari tez-tez uchraydi va ko‘proq zarar keltiradi. Zo‘ravonlik qurboni vaziyatni o‘zi hal qila olmaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, bunday vaziyatda aql bilan ongli ravishda harakat qilish juda qiyin bo‘lib qoladi. Agar insonga eng yaqin odamlaridan tahdid tug‘ilsa, qaror qabul qilish va zo‘ravonlik xolatini tugatish uchun ulkan jasorat talab etiladi. Yuz berayotgan bu sharmandalik xolatini, qarindoshlar, qo‘shnilar yoki ishdagi hamkasblar bilib qolishidan qo‘rqish, ko‘pincha, bu muammoni hal qilishga to‘sqinlik qiladi. Bundan tashqari, bizning mentalitetimizda oilada yuzaga keladigan muammolar haqida sukut saqlash kerak degan qarashlarning mavjudligi muammoni yashirishga majbur etadi.[1]
Odatda ko‘pchilik shunday qiladi: jimgina chidaydi va hamma narsa o‘tib ketishini kutadi. Afsuski, bu zo‘ravonlik yana va yana bir necha marta sodir bo‘ladi. Oiladagi zo‘ravonlik va oddiy, shaxslararo nizo o‘rtasidagi asosiy farq mana shu. Uyingizdagi zo‘ravonlikni bir marotaba to‘xtatish to‘g‘risida qaror qabul qilish insonni yanada azoblanishdan qutqaradi. Izlanishlarga ko‘ra, ayollar va qizlar ko‘pincha oilaviy zo‘ravonlikdan aziyat chekishadi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, dunyodagi ayollarning taxminan 70 foizi hayoti davomida zo‘ravonlikni boshdan kechirgan. Erkaklar ko‘pincha turmush o‘rtog‘i, ota onasi, farzandlari, xonadoshlariga nisbatan tajavvuzkorlik namoyon etsa, ayollarda esa asosan, ota-onalar va bolalarga nisbatan kuzatiladi. Turmush o‘rtog‘i va sherigiga nisbatan zo‘ravonlik kamdan kam holatlarda qayd etiladi. Oiladagi o‘ravonlikning bir necha turlari mavjud: jismoniy, jinsiy, psixologik va iqtisodiy. Jismoniy zo‘ravonlik – bu jabrlanuvchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita ta’sir o‘tkazish, jismoniy zarar yetkazish maqsadida, kaltaklash, tan jarohati yetkazish, tanaga og‘ir shikast yetkazish, kaltaklash, turtish, tepish, tarsaki ko‘rinishida bo‘ladi Jinsiy zo‘ravonlik – bu odam o‘z xohishlariga qarshi jinsiy aloqada bo‘lishga majbur qilish, tahdid qilish yoki aldangan paytdagi zo‘ravonlik harakati. Psixologik zo‘ravonlik – inson psixikasiga zarar yetkazish, haqorat qilish, qo‘rqitish, tahdid qilish, shantaj qilish, nazorat qilish kabilar.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, tajovuzkorlar o‘zlarining xatti-harakatlarini boshqarishga qodir – ular buni har doim bajarib kelishgan.
