MINTAQAVIY PARALINGVISTIKA VOSITALARI

Abdumalikova Dilfuza – JDPU o‘zbek tili o‘qitish metodikasi kafedrasi o‘qituvchisi Annotatsiya. Zamonaviy til vaziyati sharoitida paralingvistik aloqa vositalarini ko‘rib chiqilgan. Turli til madaniyati vakillarining og‘zaki bo‘lmagan muloqot komponentlari o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarning tavsifi berilgan. Kalit so‘zlar: paralingvistika, til vaziyati, fonatsiya, kinetik nutq, mimika Insoniyat belgilar olamida mavjud bo‘lib, ular semantik ma’nolarning tashuvchisi sifatida ishlaydi. Bu belgilar – davlat ramzlari, harbiy farqlarni belgilash usullari, kiyim-kechak qoidalari, raqamlar va musiqiy notalar, yo‘l belgilari, texnik vositalardan foydalangan holda signalizatsiya, sport jamoalari va turli tashkilotlarning emblemalari, multimedia aloqa vositalari – bularning barchasi to‘liq ro‘yxat emas. Shaxs tomonidan muloqot qilish uchun foydalaniladigan ushbu ko‘p sonli belgilar tizimlari orasida nutqni hamrohlik qiladigan, uni mantiqiy, hissiy, estetik va boshqa ma’lumotlar bilan to‘ldiruvchi, shuningdek, etnos haqida xabar beradigan noverbal, paralingvistik vositalar alohida o‘rin tutadi. -suhbatdoshning madaniy, psixologik va boshqa xususiyatlari. Hozirgi zamon fani paralingvistikani «nutq xabariga kiruvchi noverbal (nolingvistik) vositalarni o‘rganuvchi va og‘zaki vositalar bilan birga semantik ma’lumotlarni uzatuvchi tilshunoslikning bo‘limi; … og‘zaki muloqotda ishtirok etuvchi noverbal vositalar majmui. Paralingvistik vositalar odatda fonatsiya (temp, tembr, ovoz balandligi va boshqalar), kinetik (imo-ishoralar, duruşlar, mimika va boshqa ifodali harakatlar) va grafik (qo‘l yozuvi, grafik belgilar va harflarga qo‘shimchalar va boshqalar) ga bo‘linadi. Nutqga hamroh boʻlgan paralingvistik vositalar til tizimiga kirmaydi, ammo “… har bir nutq birligida u yoki bu darajada namoyon boʻladi”. Muayyan sharoitlarda gapiradigan normal eshitish qobiliyatiga ega odamlar  (bir suhbatdosh boshqasining tili bilan tanish bo‘lganda, kuchli shovqin sharoitida yoki eshitish qobiliyatini yo‘qotgan odam bilan gaplashganda) mimik-imo-ishora nutqidan foydalanadilar. So‘zlar tilida gapiradigan odamlar uchun mimika va imo-ishoralar og‘zaki nutqni tarjima qilishning o‘ziga xos usuli hisoblanadi. Ular uchun mimik-belgili nutq aloqa va fikrlashning mustaqil va juda ibtidoiy shaklidir. Asosiy mimik-imo-ishora nutqi imo-ishoralar tizimi bo‘lib, ularning har biri  o‘ziga xos ma’noga ega. Ba’zi hollarda imo-ishoraning ma’nosi so‘zlarning ma’nosiga o‘xshaydi. Biroq, aksariyat hollarda bunday o‘xshashlik yo‘q. Demak, “uchish” fe’li nima uchishiga (samolyot, qush, chang) qarab turlicha tasvirlangan. Shu bilan birga, xuddi shu imo-ishora narsa va harakatlarni bildirishi  mumkin (arra – kesish, bolta – chopish, dazmol – dazmollash va boshqalar). Imoishoralarning umumiy soni tildagi so‘zlar sonidan beqiyos kam. Ko‘pgina oddiy tushunchalarni (kiyim, transport) bildiruvchi imo-ishoralar mavjud emas, o‘xshash tushunchalar farqlanmaydi (olov, gulxan, olov). Imoishoralarda morfologik artikulyatsiya mavjud emas, ular o‘zgarmasdir. Mimikriya – bu yuz mushaklarining harakati, ko‘zning ifodasi, insonning ruhiy holatini, his-tuyg‘ularini aks ettiradi. Insonning kundalik hayotida kuzatiladigan va o‘zboshimchalik bilan – aktyorlik san’atining elementi sifatidagi beixtiyor yuz ifodalarini shartli ravishda ajrating. Erkin yuz ifodalari kar-soqovlar tomonidan bir-biri bilan muloqot qilishda keng qo‘llaniladi.  Pantomima shuningdek, pozani, ya’ni inson tanasining kosmosdagi ma’lum bir pozitsiyasini o‘z ichiga oladi. Pantomima – so‘zsiz teatr tomoshasining bir turi bo‘lib, uning mazmuni aktyorlar tomonidan tasvirlangan harakatlarda ochiladi. Bu, shuningdek, gapirmaydigan karlar bilan muloqotda qo‘llaniladigan harakatlar, hodisalarni tasvirlash usulidir. Pantomima muloqotning dastlabki bosqichidan boshlab va yangi materialni tushuntirish usullaridan biri sifatida ishlatiladi. Yuz ifodalari va pantomima imo-ishorani to‘ldiradi va aniqlaydi. Ular nafaqat his-tuyg‘ularni, holatni ifodalaydi, balki imo-ishoraning ma’nosini ham o‘zgartiradi. Shunday qilib, xuddi shu imo-ishora yuz ifodasiga qarab ham bayonot, ham savol va ma’qullashni anglatishi mumkin. Va nihoyat, intonatsiya. Nutqdagi intonatsiya – bu nutqni fonetik jihatdan tartibga soluvchi, iboraning qismlari o‘rtasida semantik aloqalarni o‘rnatadigan,  iboraga bayon, so‘roq yoki buyruq ma’nosini beradigan, turli his-tuyg‘ularni ifodalovchi lingvistik vositalar to‘plamidir. Intonatsiyaning fonetik vositalari: dinamik (eskalator) urg‘uning so‘zlar  o‘rtasida taqsimlanishi, nutq ohangi, pauzalar, temp, ovoz tembrining emotsional soyalari. Har bir jamiyatda o‘ziga xos paratil inventarlari mavjud bo‘lib, ularning miqdoriy va sifat xususiyatlari uning vakillarining milliy mentaliteti, tarixi, madaniyati va psixologik xususiyatlari bilan belgilanadi. Ushbu o‘ziga xoslikni bilish og‘zaki muloqotning muvaffaqiyatiga katta hissa qo‘shadi. Mintaqaviy paralingvistik vositalar hissiyot va fikrlarni ifodalash uchun ishlatiladigan turli imo-ishoralar va mimikalarni o‘z ichiga olishi mumkin. Misol  uchun, ba’zi hududlarda tinchlik qoshlarni ko‘tarish bilan ifodalanishi mumkin, boshqalarida esa bosh irg‘adi. Intonatsiya, shuningdek, nutq tezligi, ovoz ohangi va ayrim so‘zlardagi urg‘u kabi mintaqaviy farqlarga ega bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, mintaqaviy paralingvistik vositalar mintaqaning madaniy xususiyatlarini aks ettiruvchi turli xil an’anaviy marosimlar va bayramlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Misol uchun, ba’zi madaniyatlarda Yangi yil bayramlarida pirotexnika va boshqa tovush effektlaridan foydalanish, boshqalarida esa an’anaviy raqslar va qo‘shiqlar bo‘lishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, mintaqaviy paralingvistikani boshqa mintaqalar yoki madaniyatlar odamlari uchun tushunish qiyin bo‘lishi mumkin. Shuning uchun turli madaniy an’analarga hurmat ko‘rsatish va ularning ma’no va ma’nolarini tushunishni o‘rganish muhimdir. Xulosa qilib mintaqaviy paralingvistika aloqaning muhim jihati bo‘lib, turli mintaqalar va madaniyatlarga mansub odamlar o‘rtasidagi tushunishni yaxshilashga yordam beradi deb aytishimiz mumkin. Ular madaniy merosni saqlash va etkazish vositasi sifatida ham xizmat qilishi mumkin.