JISMONIY TARBIYA VA SPORT BO‘YICHA BO‘LAJAK MUTAXASSISLARGA TA’LIM BERISHNING PEDAGOGIK JIHATLARI

Olimov Alisher Isaqovich p.f.b.f.d. (PhD), dotsent Jizzax davlat pedagogika universiteti, Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi kafedrasi, e-mail:olimovalisher6777@gmail.com +998903116777 Annotatsiya. Mazkur maqolada jismoniy tarbiya va sport sohasida mutaxassislarni kasbiy-pedagogik tayyorlash, professional kasbiy jixatlari samaradorligi, kasbiy tayyorgarligini takomillashtirish shakl va usullari, kasbiy-kompetentlik sifatlari hamda ularning mohiyati izohlab o‘tilgan. Kasbiy-pedagogik kompetentlikni takomillashtirish bo‘yicha innovatsion maxsus dasturlar ishlab chiqishning zarurati, uning tarkibiy qismlari bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan, xulosalar taqdim qilingan. Kalit so‘zlar: sport, talabalar, jismoniy tarbiya, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, fan, kasbiy tayyorgarlik. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПОДГОТОВКИ БУДУЩИХ СПЕЦСИАЛИСТОВ ФИЗИЧЕСКОЙ ВОСПИТАНИЯ И СПОРТА Аннотатсия. В данной статье описаны профессионально-педагогическая подготовка специалистов в области физической культуры и спорта, эффективности профессиональных аспектов, формы и методы совершенствования профессиональной подготовки, качества профессиональной компетентности и их сущности. Обоснована необходимость разработки инновatsiонных специальных программ повышения профессионально-педагогической компетентности, разработаны предложения и рекомендatsiи по ее компонентам, представлены выводы. Ключевые слова: спорт, студенты, физическое воспитание, учителя физической культуры, наука, профессиональная подготовка. PEDAGOGICAL ASPECTS OF TRAINING FUTURE SPECIALISTS IN PHYSICAL EDUCATION AND SPORTS Abstract. This article describes the professional and pedagogical training of specialists in the field of physical culture and sports, the effectiveness of professional aspects, forms and methods of improving professional training, the quality of professional competence and their essence. The necessity of developing innovative special programs for improving professional and pedagogical competence is substantiated, proposals and recommendations on its components are developed, and conclusions are presented. Key words: sport, students, physical education, physical education teachers, science, professional training.   Jismoniy tarbiya va sport sohasida xalqaro standartlarga muvofiq kompleks bilimlarga ega malakali kadrlar tayyorlash sifatini yaxshilash, sportda ilm-fanni jadal rivojlantirish, yuqori malakali raqobatbardosh trener-o‘qituvchilar, mutaxassislar hamda ilmiy xodimlarni tayyorlash jarayonlarini yanada takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 3 noyabrdagi PQ-4877-son “Jismoniy tarbiya va sport sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va ilmiy salohiyatni oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori[1], 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmonining 67-maqsad: Jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug‘ullanadigan fuqarolarning sonini oshirish, 68-maqsad: Olimpiya va Paralimpiya harakatini rivojlantirish[2] masalalari belgilab berilgan ushbu vazifalarini bajarishda jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutaxassislarning alohida o‘rni bor.  Bo‘lajak jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutaxassislari turli ijtimoiy-pedagogik va ijtimoiy-madaniy sharoitlarda kasbiy faoliyatga tayyor bo‘lishlari lozim. Jismoniy tarbiya va sport sohasida pedagog kadrlar tizimini yaratish, soha uchun еtuk kadrlar tayyorlash, o‘quv-malaka, bilimlarini zamon talablari asosida oshirib borish muhim muammolardan biridir. Oliy o‘quv yurtlarida mutaxassislarni tayyorlash jarayonini takomillashtirishga va ularning kasbiy tayyorgarligiga qo‘yilgan davlat ta’lim standartlari talablarini amalga oshirishga oid ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish, bo‘lajak jismoniy tarbiya o‘qituvchilarining kasbiy faoliyatga oid o‘quv-tarbiya jarayonini samarali tashkil etishning shakl, metod va vositalari, yangi innovatsion texnologiyalarini o‘quv jarayoniga qo‘llash, ixtisoslik fanlaridan bo‘lajak mutaxassislarni kasbiy bilim ko‘nikmalarini oshirish uchun o‘quv-uslubiy ta’minotlarni yaratish kabi ishlarning yetarli darajada olib borilmayotganligi ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi, sport murabbiyi, jismoniy tarbiya o‘qituvchisining muvaffaqiyatli faoliyati asosan uning kasbiy mahorati darajasiga bog‘liq. Bo‘lajak bitiruvchilarning kasbiy tayyorgarligi qanchalik yuqori bo‘lsa, uning malakali mutaxassis bo‘lish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi. Kasbiy faoliyatda barcha kasbiy ko‘nikmalarning birikmasi o‘qituvchining kasbiy mahoratini belgilaydi. Bu jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlashning shartlaridan biridir chunki pedagogik kompetentlik ta’lim bilan bog‘liq bo‘lgan keng ko‘lamli pedagogik, psixologik, ijtimoiy, sog‘liqni saqlash va boshqa muammolarni tushunishni talab qiladi[3]. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlashning asos soluvchi omillaridan biri jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi asosiy o‘quv fanlari, sport-pedagogik, tibbiy-biologik va psixologik fanlarning o‘zaro aloqadorligi hisoblanadi. Ushbu fanlar bo‘lajak mutaxassisning kasbiy faoliyati asoslarini chuqur nazariy tushunishni ta’minlaydi, asosiy nazariy qoidalarni amalda amalga oshirish qobiliyatini singdiradi, nazariya asoslarini amaliy amalga oshirish nuqtai nazaridan har bir fanning o‘ziga xos xususiyatlari bilan to‘ldiradi. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassisi bir qator biotibbiyot fanlari bo‘yicha ko‘p qirrali bilimga ega bo‘lishi kerak, chunki u tayanadigan tamoyillar va qoidalar, ko‘pgina hollarda harakatchan faoliyatning qonuniyatlari, harakat ko‘nikmalarining hosil bo‘lishi, tana shakllarining va organizm funksiyalarining rivojlanishiga asoslanadi. Inson fiziologiyasi, sport tibbiyoti, shuningdek, anatomiya, biomexanika, sport gigienasi kabi fanlar tavsiyalardagi muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsiz-liklarning asl sabablarini aniqlashga, yuklamani to‘g‘ri boshqarishga, kerakli mushak guruhlarini rivojlantirishga, ichki organlarning funksiyalarini yaxshilashga ta’sir qilishga, kun tartibi bo‘yicha oqilona maslahatlar berishga, o‘z-o‘zini nazorat qilishni tashkil etish va ularga ongli ravishda va o‘z vaqtida tuzatishlar kirita olishga yordam beradi. Milliy va hududiy farqlar bilan bog‘liq o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan ma’ruzalar, seminarlar, amaliy mashg‘ulotlar, pedagogik amaliyot va amaliyotlar turli mamlakatlarda bo‘lajak jismoniy tarbiya va sport mutaxassisilarini kasbiy tayyorlashning asosiy shakllari bo‘lib qolmoqda. Hozirgi vaqtda bu o‘qitish shakllari innovatsiyalar ta’sirida ma’lum o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. U videoma’ruzalar, vizualizatsiya ma’ruzalari, loyiha asosidagi seminarlarni joriy etishni nazarda tutadi. Aksiologik yondashuvlar asta-sekin atletik va jismoniy mahorat o‘rnini egallaydi. Shu bilan birga, individuallashtirish guruh faoliyatidan ustun turadi. Shunga ko‘ra, baholash usullari o‘zgartirilishi va mavjud standartlar, shaxsiy sifatlari va fazilatlarni hisobga olgan holda, ularning xarakat ko‘nikmalarini tekshirish emas, balki o‘quvchilarning jismoniy va nazariy-metodik kompetentsiyalarini baxolashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, bo‘lajak jismoniy tarbiya o‘qituvchilari ta’lim jarayonini samarali tashkil etishlari uchun o‘qitish va baholash usullarini individuallashtirish va shaxsiylashtirish muhim ahamiyatga ega[4]. Bo‘lajak jismoniy tarbiya va sport mutaxassisi ushbu fanlarning hozirgi holatidan xabardor bo‘lishi kerak. O‘z bilimlarini doimiy ravishda to‘ldirish, jismoniy rivojlanishdagi o‘zgarishlarni aniqlash uchun antropometrik tadqiqotlar metodologiyasini, charchoq darajasini aniqlashning fiziologik usullarini, vosita fazilatlarining rivojlanish darajasini va boshqalarni o‘zlashtirish kerak. Boshqa mutaxassislik o‘qituvchilaridan farqli o‘laroq, sport murabbiyi umumiy psixologiya va sport psixologiyasi masalalarida bilimdon bo‘lishi kerak. Musobaqa sharoitida sportchilarning harakatlarining muvaffaqiyati pirovard natijada ularning qat’iyatiga, salbiy his-tuyg‘ularni bostirish, irodasini safarbar etish va qiyinchiliklarni engish qobiliyatiga bog‘liq. Sport o‘qituvchisi har qanday vaqtda nafaqat alohida sportchining, balki jamoaning, butun jamoaning psixologik holatini to‘g‘ri baholay olishi va ularga to‘g‘ri yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatishi kerak. Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha bo‘lajak mutaxassis uchun kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun nazariy va amaliy fanlardan chuqur bilimlarni egallashi lozim – sport pedagogikasi, jismoniy tarbiya metodikasi, tanlangan sport turining zamonaviy texnologiyasi, uni o‘qitish metodikasi, mashg‘ulotlarni tuzish va zarur pedagogik va tashkiliy ko‘nikmalari. Sport va gimnastika mashqlari – sport o‘qituvchisining o‘z o‘quvchilariga ta’sir qilishning asosiy vositasidir. O‘qituvchining xotirasi ushbu mashqlarning ko‘p sonini, shuningdek ularning kombinatsilarining ko‘plab tizimlarini, bajarish variantlarini saqlash kerak, u o‘ziga yuklangan vazifalarni hal qilishga, sohasining ushbu tomonlarini rivojlantirishga erisha oladi, ular tegishli sport va pedagogik samaraga erishishni ta’minlaydi. Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha bo‘lajak mutaxassis kasbiy faoliyatida o‘z ishiga ijodiy munosabat uni ixtirochi, olim, rassom sifatida tavsiflaydi. Uning maqsadi – g‘oyaviy, kuchli, ma’naviy va jismonan sog‘lom, harakatchanlik qobiliyatlari yuqori darajada rivojlangan shaxslarni shakllantirish. Turli muammoli vaziyatlarning vujudga kelishi va o‘qituvchining ularni o‘z tasavvuriga asoslangan holda va nostandart tarzda hal qilish istagi zamonaviy o‘qituvchining pedagogik ijodini rivojlantiradi. Pedagogik jarayonni birlashtirish – ma’lum bir namuna bo‘yicha ishlash, hammaga ma’lum bo‘lgan retseptlarni izlash odati – bularning barchasi o‘qituvchining obro‘siga salbiy ta’sir qiladi. Haqiqiy ijodkorlik ma’lumotlarning to‘liqligi, ilmiy prognozi, o‘qituvchining yangi usulda va ta’lim jarayonida pedagogik ta’sir ko‘rsatishning turli xil vositalari, shakllari va usullarini samarali qo‘llash qobiliyatiga asoslangan bo‘lishi kerak. Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutaxassis o‘qituvchisining oldida vujudga keladigan muammolarni maqsadga muvofiq hal qilishning muhim sharti – bu o‘quvchilarni ilmiy-tadqiqot ishlariga faol jalb etish, sport pedagogikasi muammolari bo‘yicha ilmiy tadqiqot usullarini o‘zlashtirish, analitik fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, doimiy bilim olishga intilishdir. Hozirgi vaqtda sport o‘qituvchisining amaliy faoliyati samarali bo‘la olmaydi va tadqiqot ishlariga asoslangan ilmiy fikrlashsiz amalga oshirilishi mumkin emas. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassisi nafaqat ilmiy fikrlaydi, balki buni sportchilarga o‘rgatadi, ya’ni ularni doimiy ravishda yangi ma’lumotlarni izlashga yo‘naltiradi, ularda tanish narsadan voz kechib, yanada mukammalroq usullarga moyillik, innovatsiyalar ta’sirini ehtiyotkorlik bilan baholash qobiliyatini rivojlantiradi. U o‘z ishida ilmiy tadqiqotlarning barcha usullaridan foydalanadi – sportchilar bilan suhbatlar o‘tkazadi, ularning kundaliklarini o‘rganadi, jismoniy rivojlanishni, tananing holatini va sportni yaxshilash dinamikasini tavsiflovchi bir qator o‘lchovlarni o‘tkazadi, kuzatish va eksperimentlarni tashkil qiladi. U sportchilarni ilmiy tadqiqotning asosiy usullari bilan tanishtirishi, ularning har biri uchun eng mos keladigan sport mashqlari texnikasini topish, uni amalga oshirishda mukammallikka erishish, harakat qobiliyatini rivojlantirish, sport mashg’ulotlarini qurish uchun kuzatishlar va o‘z-o‘zidan tajribalar o‘tkazishga jalb qilish. Xulosa o‘rnida jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlash uchun asosiy gimnastika, yengil atletika va sport o‘yinlari asosida nisbatan elementar motor harakatlaridan foydalanish orqali har tomonlama jismoniy rivojlanishni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni singdirish kerak. Bo‘lajak jismoniy tarbiya va sport o‘qituvchilarining qo‘llaniladigan vosita vositalarini diversifikatsiya qilish, takrorlashning miqdoriy o‘lchovi va intensivligini, mashq paytida va mashg‘ulotlar oralig‘ida dam olishning davomiyligi va xarakterini o‘zgartirish qobiliyati ularning birlikda turli vosita sifatlarini rivojlantirishga ko‘maklashadi. Pedagogika va tabiiy fanlar asoslarini egallab, jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha bo‘lajak mutaxassislar keyingi kasb mahoratiga zamin yaratadi. Hozirgi kunda yuqori malakali mutaxassislarga ehtiyoj ortib bormoqda, ular o‘z faoliyati turidagi uslubiy tayyorgarligi bilan bir qatorda gumanitar, tabiiy fanlar va jismoniy faoliyatning asosiy turlari bo‘yicha fundamental tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. Ijtimoiy faollik va mehnat bozoriga ta’sir ko‘rsatish va shakllantirish qobiliyati jismoniy tarbiya va sport sohasidagi zamonaviy mutaxassisning ustuvor vazifalaridan biridir.   [1]O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 3 noyabrdagi PQ-4877-son “Jismoniy tarbiya va sport sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va ilmiy salohiyatni oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 04.11.2020 y., 07/20/4877/1451-son. [2] O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 29.01.2022 y., 06/22/60/0082-son, [3]Федотенко, И. Л. Подготовка будущих бакалавров физической культуры к превентивной профессионально-педагогической деятельности // Теория и практика физической культуры. – 2015. – № 3. – С. 57-61.   [4] Shapran, Y., Shapran, O., Raytarovska, I., Rybalko, P., Romanenko, V., & Halaidiuk, M. (2022). Forms and Methods of Future Physical Education Teachers’ Training: An Analysis of Foreign Experience. Revista Romaneasca Pentru Educatie Multidimensionala, 14(1Sup1), P.127-144.