Haqberdiyev Jamoliddin Abdug’affor o’g’li
Jizzax Davlat Pedagogika Universiteti
“Maxsus pedagogika” kafedrasi o’qituvchisi
Oybekova Mohichexra Asrorbek qizi
Surdopedagoika yo’nalishi II bosqich talabasi.
е-mail: haqberdiyevjamol1992@gmail.com
telefon: +998915667255
Anotatsiya.
Maqolada oila, oila tasnifi, oiladagi munosabatlar kar yoki eshitish qobiliyati past bolaning hayotiga ta’siri, kar bolani oilada erta tarbiyalash zarurligi haqida bir qancha olimlar fikrlari, oilaning funktsiyalari, axloqiy xulq-atvor vazifalari, oilada eshitish qobiliyati zaif bolalarni jismoniy tarbiyalash vazifalari ularning sog’lig’ini saqlash va mustahkamlash, musiqa mashqlari musiqani idrok etish, oilada kar va zaif eshituvchi bolalarning mehnat tarbiyasi ota-onalarning bolani xo’jalik ishlariga jalb qilish, oilada aqliy rivojlanishi, bilish jarayonlari va usullarini shakllantirish haqida so’z yuritilgan.
Kalit so’zlar.
Oila, tasnif, oila vazifalari, axloqiy xulq atvor vazifalar, qoldiq eshitish, oila funksiyalari, jismoniy tarbiya, mehnat tarbiyasi gigiyena.
Har bir inson uchun tabiiy istak bu oilaga ega bo’lishdir. Bu sizni o’z turini davom ettirish uchun turmush o’rtog’ini topishga majbur qiladigan insoniy instinktlardan biridir. Barcha oilalar butunlay boshqacha, bu ittifoq sodir bo’lishi uchun ko’plab qoidalarni bajarish va ularga rioya qilish kerak. Komil insonni voyaga yetkazishda oila va jamiyatni o‘rni uni tarbiyadagi uzviyligi, uzluksizlik asosida amalga oshishi bu yaxlit bir qonuniy jarayondir.
Oila nima? Ushbu kontseptsiyani turli yo’llar bilan aniqlash mumkin. Oila – bu birga yashaydigan odamlar guruhi. Oila – bu umumiy manfaatlar bilan birlashtirilgan ahil jamoa. Oilalar turli xil bo’lishi mumkin. Ularni turli mezonlarga ko’ra tasniflash mumkin, shuning uchun bu masala bo’yicha turli xil yondashuvlar mavjud.
Har bir inson o’z oilasini yaratadi, bolalar va ota-onalar, shuningdek, turmush o’rtoqlar o’rtasida qanday munosabatlar rivojlanishi faqat sizga bog’liq. Oilalarning turlari har xil bo’lishi mumkin, lekin bir-biriga hurmat, o’zaro yordam, mehr-oqibat jamiyatning har bir hujayrasida namoyon bo’lishi kerak bo’lgan umuminsoniy fazilatlardir.
Oila – bu qarindoshlik yoki nikoh orqali bog’langan odamlar guruhi. Jamiyatda oila fenomeni juda muhim, chunki kichik guruhlarga birlashish insonning instinktiv dasturining bir qismidir. ularni birgalikda hal qiladigan kundalik vazifalar, ma’naviy o’zaro yordam va agar oila mavjud bo’lgan zamonaviy davlatlar haqida gapiradigan bo’lsak, huquqiy majburiyatlar birlashtiradi.
Asrlar davomida fan tasniflagan oila tiplari shakllangan. Oila ijtimoiy hodisa bo’lganligi sababli, u tarixchilar, sotsiologlar va psixologlarning tadqiqot sohasiga ta’sir qiladi.
Oila tasnifi: Dastlab, oila tushunchasini axloqiy qadriyatlar toifasi bo’yicha tasniflash kerak. Biroq, bugungi kunda oilaning 4 ta asosiy jihati mavjud:
- (sotsialistik jamiyatda eng muhim ahamiyatga ega);
- iqtisodiy oila (umumiy shaxslarning aloqasiga urg’u berish);
- hududiy oila (jami yashash maydoni);
- biologik oila (DNK aloqasi).
Eshitish qobiliyati buzilgan bolaning paydo bo’lishi oilaviy hayotda jiddiy inqirozga olib kelishi mumkin. Oiladagi munosabatlar kar yoki eshitish qobiliyati past bolaning hayotiga katta ta’sir qiladi. Barcha oila a’zolarining hamjihatligi, bir-biriga hurmat, umumiy maqsadlar va yagona qadriyatlar tizimining mavjudligi – bularning barchasi eshitish qobiliyati zaif bolaning qulay rivojlanishiga yordam beradi.
Surdopedagogikada kar bolani oilada erta tarbiyalash zarurligi haqida bir qancha olimlar fikrlari shaxsining kamol topishi va shakllanishida eng muhim omillardan biri bolaga bo’lgan g’amxo’rlik, e’tibor va mehr-muhabbat bo’lib, uning yaqin odamlari, birinchi navbatda, ona bo’lishi kerak, u shuningdek, bolaning birinchi tarbiyachisi bo’lishi kerak, u uchun ko’p narsani qila oladi.
- I. Leongard, E. G. Samsonova, E. A. Ivanova, N. D. Shmatko, T. V. Pelymskaya va boshqalarning asarlarida eshitish qobiliyati zaif bolalarni oilada tarbiyalayotgan ota-onalarga yordam berish muammosi ko’rib chiqiladi. Ularning materiallarida yosh bolalar bilan ishlashni tashkil etish bo’yicha ma’lumotlar mavjud. L.P.Noskova (1993), E.M.Mastyukova va A.G.Moskovkina (2004) o‘z asarlarida eshitish funktsiyasi buzilgan bolalar toifasini ajratib ko‘rsatib, oilaviy tarbiyaga katta ahamiyat berishadi.
Eshitish qobiliyati zaif yoki kar bolaning har bir yoshida oilada ota-onalar turli xil vazifalarni bajaradilar, masalan: sog’liqni saqlash va mustahkamlash, kasalliklarning oldini olish, karlik oqibatlarini bartaraf etish, muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish, ijtimoiy moslashish, bolaning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish, uning xotirasi, fikrlashi, nutqi, ijobiy axloqiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirish, shaxsning faol mehnat va ijtimoiy pozitsiyasini tarbiyalash, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish.
Eshitishida nuqsoni bo’lgan maktabgacha yoshdagi bolaning ota-onalari surdopedagogning rahbarligi ostida keyinchalik ta’lim va tarbiya bo’yicha barcha keyingi quriladigan ishlar poydevorni qo’yadilar. Bu salomatlikni mustahkamlash va tanani chiniqtirish, hayotning ma’lum bir ritmiga (kundalik tartib, dars jadvali) ko’nikish, o’qitish va tarbiyalash uchun zarur psixologik shartlarni shakllantirish – diqqatni rivojlantirish, taqlid qilish, atrofdagi dunyoga qiziqish, bolaning boshqalar bilan kommunikativ aloqalari asoslarini yaratish. Qoldiq eshitishdan foydalangan holda og’zaki nutqni shakllantirish va rivojlantirish bo’yicha samarali ishlarni olib borish va bolalarning juda erta yoshdan muloqot qobiliyatlarini shakllantirish mumkin. Uydagi muhit so’z boyligini kengaytirish va bolaning so’zlashuv nutqini rivojlantirish, tushunchalarni, talaffuz va tinglash qobiliyatlarini mustahkamlash uchun turli vaziyatlarni yaratishga imkon beradi. Ota-onalar bu ishni surdopedagog rahbarligida doimiy va maqsadli bajarishlari kerak.
Turlaridan qat’iy nazar, barcha oilalar qandaydir funktsiyalarni bajarishlari kerak. Asosiylariga quyidagilar kiradi:
- Oilaning davomi, demak, jamiyatning takror ishlab chiqarilishi.
- Bu onalik va otalik, bolalar bilan o’zaro munosabatda va ularni tarbiyalashda o’zini namoyon qiladi.
- Uy xo’jaligi. Oila darajasida oilaning barcha a’zolarining moddiy ehtiyojlari qondiriladi – oziq-ovqat, ichimlik, kiyim-kechak va boshqalar.
- Hurmat, sevgi, psixologik himoyaga bo’lgan ehtiyojlarni qondirish.
- Ruhiy aloqa. Birgalikda mehnat faoliyati, butun oila bilan dam olish. asosiy sotsializatsiya.
Oila o’z a’zolari tomonidan ijtimoiy normalarning bajarilishini ta’minlashi kerak.
Bu funktsiyalardan ko’rinib turibdiki, an’anaviy oila tipi ijtimoiy madaniyatning barcha belgilariga ega. Ulardan asosiylari ko‘payish qobiliyati, mehnat taqsimoti, merosxo‘rlik va madaniy qadriyatlarni rivojlantirishdir.
Eshitishida nuqsoni bor bolalarni oilada tarbiyalashni axloqiy xulq-atvor vazifalari axloqiy xatti-harakatlarga mashq qilish orqali erishiladi, bolada mehr-oqibat, rostgo’ylik, tartib-intizom kabi axloqiy fazilatlarni kar (eshitmaydigan) bolada shakllantirish kerak.
Oilada eshitish qobiliyati zaif bolalarni jismoniy tarbiyalash vazifalari ularning sog’lig’ini saqlash va mustahkamlash, jismoniy rivojlanishi, chiniqishi, jismoniy faoliyatga bo’lgan ehtiyojini rivojlantirishga qaratilgan. Belgilangan maqsadlarga erishish uchun ota-onalar jismoniy tarbiyaning quyidagi shakllari va vositalaridan foydalanishlari mumkin: ertalabki mashqlar bolaning tanasini uyqudan uyg’onishga o’tishga yordam beradi, kun davomida kuchli faoliyatga tayyorlaydi, kerakli ohangni yaratadi.
Musiqa mashqlari musiqani idrok etish, ovozni rivojlantirish, harakatlar ritmini rivojlantirishga qaratilgan. Musiqa tinglash jarayonida bolalar juda ko’p harakat qilishadi: ular raqsga tushishadi, o’ynashadi, mashq qilishadi.
Uyda va sayrda harakatlanuvchi va harakatsiz o‘yinlar bolalarga mashg‘ulot turini o‘zgartirish, dam olish imkonini beradi. Masalan: voleybol, futbol, badminton va hokazo. Sayr paytida bolalarga velosiped haydashni, qishda – chana, chang’i, konkida uchishni o‘rgatish mumkin.
Ota-onalar bolalarga asosiy harakatlarni (yurish, yugurish, emaklash, toqqa chiqish, otish), umumiy rivojlanish mashqlarini bajarish, fazoviy orientatsiya va harakatlarni muvofiqlashtirishni rivojlantirish, to’g’ri turishni o’rgatishlari mumkin. Ota-onalar bu ishni yurishlarda, uyda, sport seksiyalariga tashrif buyurish, sport musobaqalarida, o’yinlarda, estafetalarda qatnashishda turli xil bolalar o’yinlari bilan mashqlarni birlashtirib muvaffaqiyatli amalga oshirishlari mumkin.
Oilada kar va zaif eshituvchi bolalarning mehnat tarbiyasi ota-onalarning bolani xo’jalik ishlariga jalb qilish qobiliyatini, mumkin bo’lgan topshiriqlarni taqsimlash va tizimli ravishda bajarishni nazarda tutadi. Kundalik mehnat vazifalari bolaning rivojlanishiga, unda ijobiy shaxsiy fazilatlarning shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatishi mumkin. Uy mehnatiga qiziqishni tarbiyalash, kattalarga yordam berish zarurligini uyg’otish uchun bolaning e’tiborini ish natijasiga qaratish, batafsil tezkor topshiriqlar berish muhimdir. Asta-sekin, bolada umumiy xarakterdagi umumlashtirilgan vazifalarning bir qismi bo’lgan ketma-ket harakatlar zanjiri shakllanadi, u ularni tushuna boshlaydi va ularni to’g’ri bajara boshlaydi.
Maktabgacha tarbiya davrida ota-onalar kundalik hayotda gigiena ko’nikmalari va xatti-harakatlarini tarbiyalash bilan shug’ullanadilar. Bolalarning oiladagi muayyan vazifalarni bajarishga qaratilgan uy ishlarida ishtirok etishi kattalar mehnati haqidagi g’oyalarni kengaytirishga yordam beradi.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning oilada aqliy rivojlanishi aqliy faoliyatning bilish jarayonlari va usullarini shakllantirish, tabiat va jamiyat haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish va boyitish, kognitiv qiziqishlarni rivojlantirish, nutqni bilish vositasi sifatida rivojlantirish lozim. Bilimlarni to’plash, ularni umumlashtirish va tizimlashtirishning ma’lum darajasi bolaning maktabga tayyorgarligining shartlaridan biridir. Maktabgacha yoshdagi eshitish nuqsonlari bo’lgan bolalarning aqliy rivojlanishi nutqni o’zlashtirish bilan uzviy bog’liqdir, chunki aqliy jarayonlarning shakllanishi, nutq vositasida atrofdagi hayot ob’ektlari va hodisalarini bilish yanada muvaffaqiyatli davom etadi va rivojlanish uchun asos bo’ladi.
Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni aqliy tarbiyalashning muhim vazifasi kognitiv aqliy jarayonlarni rivojlantirishdir: idrok, xotira, fikrlash. Atrofdagi voqelikni bilish sezgi va idrokga asoslanadi. Bolalar atrofdagi narsa va hodisalarni ko’rish, teginish, eshitish, hidlash, ta’m, kinesteziya yordamida bilib oladilar. Sensor rivojlanish jarayonida bolalarning diqqati ob’ektlarning turli xil xususiyatlariga qaratiladi. Sifatlarni izolyatsiyalash tekshirish usullarini o’zlashtirish va hissiy xususiyatlar haqida g’oyalarni to’plash bilan chambarchas bog’liq. Ob’ektlarning tashqi xususiyatlari, sifatlari va munosabatlari, makon va vaqtga yo’naltirilganligi haqida umumlashtirilgan g’oyalarni shakllantirish bolalarni standartlarni o’zlashtirishga imkon beradi.
Adabiyotlar ro’yxati.
- Volkova, K.A. Metodika obucheniya gluxix detey proiznosheniyu [Tekst] / K. A. Volkova, V. L. Kazanskaya, O. A. Denisova. – M., 2008. – 224 s.
- Golovchis, L.A. Vospitaniye i obucheniye detey doshkolnogo vozrasta s narusheniyami sluxa [Tekst] / L.A. Golovchis, N.D. Shmatko – M., 2013. – 304 s.
- Spesialnaya semeynaya pedagogika [Tekst] / V.I. Seliverstov [i dr.]. – M., 2009. – s.230
- Shmatko, N.D., Pelыmskaya, T.V. Yesli malыsh ne slыshit [Tekst] / N.D.Shmatko, T.V. Pelыmskaya – M., 1995. – 115 s.
- haqberdiyev, jamoliddin. (2020). THE IMPORTANCE OF MODERN TECHNICAL DEVICES IN THE DEVELOPMENT OF HEARING. Архив Научных Публикаций JSPI, 1(64). извлечено от https://science.i-edu.uz/index.php/archive_jspi/article/view/6183
- haqberdiyev, jamoliddin. (2020). БОЛАЛАРНИНГ МАКТАБГА ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРГАРЛИГИ МАСАЛАЛАРИ . Архив Научных Публикаций JSPI, 1(70). извлечено от https://science.i-edu.uz/index.php/archive_jspi/article/view/6303
- haqberdiyev, jamoliddin. (2020). THE IMPORTANCE OF COCHLEAR IMPLANT IN THE EDUCATIONAL SYSTEM OF CHILDREN WITH HEARING DISORDERS . Архив Научных Публикаций JSPI, 1(80). извлечено от https://science.i-edu.uz/index.php/archive_jspi/article/view/6742
- haqberdiyev jamoliddin»KOXLEAR IMPLANTATSIYADAN KEYIN BOLA QANDAY REABILITATSIYAGA MUHTOJ?» Zamonaviy ta’limda pedagogika va psixologiya fanlari https:// ppmedu.jspi.uz
- haqberdiyev jamoliddin, mannonova nozima NUTQNING KECHIKISHIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR VA UNI BARTARAF ETISH YO’LLARI Zamonaviy ta’limda pedagogika va psixologiya fanlari
- Haqberdiyev, J. (2021). MAXSUS MAKTAB -INTERNATDA KOKLEAR IMPLANTLI BOLALARDA NUTQIY MULOQOTNI SHAKLLANTIRISH. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, (2). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/2631
- Haqberdiyev, J. (2022). MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLIY RIVOJLANISHIDA KAMCHILIGI BOR BO’LGAN BOLALARNING O’YINLARINI TASHKIL ETISH BO’YICHA KORREKSION ISHLARINING XUSUSIYATLARI. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 1(4). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/4748
- Haqberdiyev, J. (2022). KOXLEAR IMPLANTAT BOLALARDA OG’ZAKI NUTQNI IDROK ETISHNI O’RGANISH VA RIVOJLANTIRISHDA ZAMONAVIY PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK USULLAR. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 1(4). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/4747
- Haqberdiyev, J. (2021). KOXLEAR IMPLANTATSIYADAN KEYIN BOLANI REABILITATSIYA QILISH MASALALARI. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 1(1). извлечено от https://art.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/713
- Haqberdiyev J. MAKTABGACHA YOSHDAGI KOXLEAR IMPLANTANT BOLALARNI TASVIRIY FAOLIYAT VOSITASIDA NUTQINI RIVOJLANTIRISH. ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE International scientific-online conference https://zenodo.org/record/5855156#.YfuJ_99BzIU
