BO‘LAJAK BOSHLANG‘ICH SINF O‘QITUVCHILARINING TEXNOLOGIK LOYIHALASH KOMPETENSIYALARINI STEAM TEXNOLOGIYASI ASOSIDA RIVOJLANTIRISH

Haydarov D.SH. JDPI o‘qituvchisi Annotatsiya: Ushbu maqolada bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining texnologik loyihalash kompetensiyalarini steam texnologiyasi asosida rivojlantirish yo‘llari yoritilgan. Kalit so‘zlar: STEAM, texnologiya, usul, model, qobiliyat, madaniyat, ijodiy makon, ijodkorlik, natija. Hozirgi zamonaviy ta’limlar asosida texnologik-pedagogik tuzilmasining yuksalishidan boshlab ta’lim bo‘yicha ko‘plab faylasuflar paydo bo‘ldi. Boshlang‘ich umumiy ta’lim nazariyotchilari va ta’lim psixologlarini, shuningdek, STEAM texnologiyasining beshta fanining jamoaviy gnoseologik harakatlariga qisqacha to‘xtalib o‘tsak, chunki ular etuklashgan va fanlararo aloqador bo‘lgan fanlardir. Sokrat va Aristotel «bilimga intilish eng oliy ne’matdir» va bu ta’limning asosi, degan tushunchaga ega. Bu hali ham zamonaviy tadqiqot universitetlarining asosiy konsepsiyasi sifatida qo‘llaniladi. Ta’limning «yangi usuli» rasman XIII asrda yaratilgan. Bu bugungi kungacha maktablarda amal qilib kelayotgan zamonaviy ta’lim tuzilmasining asosidir. Uning asosi maktablar ilgari qo‘llanilgan avtoritar modellarga nisbatan demokratik xarakterga ega bo‘lishi kerak degan konsepsiyadir. Bu mazmunga yo‘naltirilgan o‘quv dasturlari konsepsiyasidan umrbod ta’lim tuzilmasini targ‘ib qilish konsepsiyasida sezilarli siljishni ko‘rsatdi. STEAM harakatining rivojlanishiga kuch berishi mumkin bo‘lgan muhim bayonotlar bergan birinchi yirik ta’lim faylasufi (epistemolog) Dekartdir. Uning 17-asr boshlarida kiritilgan konsepsiyalari ta’limning maqsadi «hamma narsani tekshirish yolg‘onlarni ham, ularning qiymatini bilish» bo‘lishi kerakligini o‘z ichiga oladi. Komenskiyning ilmiy qarashlari mos kelib, birinchi bo‘lib rasmiy ta’lim olamiga barcha odamlar jamiyatda to‘g‘ri faoliyat yuritishlari uchun bilim olishlari kerak degan tushunchani rasmiy ravishda kiritdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, ta’lim hamma uchun, ayniqsa ayollar, nogironlar va eng muhimi, yoshlar uchun zarur. Uning ta’kidlashicha, yoshlarning tabiiy qiziquvchanligidan foydalanib, ularga ham rasmiy ta’lim olish imkoniyatini berish kerak. Komenskiy ta’limga yaxlit yondashuvni ta’minlash uchun kuchli dalillarni quyidagi bayonot bilan keltirdi: «Agar umumiy bilimlarni oddiy va umumiy tahlil qilinmasa, individual fanlar yomon o‘qitiladi va hech qachon hech kimga bunday yo‘lni o‘rgatmaslik kerak. Bilimlarning birini boshqalarni istisno qilmagan holda takomillashtirish lozim. Bu integrativ ta’limni qo‘llash uchun asos yaratadi. Russo fanning rasmiy bo‘linishlarini va ularning voqelik va ta’limdagi o‘zaro bog‘liqligini o‘rnatishga yordam berdi. Uning tegishli bayonotlaridan biri; “Fanlar umumiy va umumiy tamoyillarga bog‘liq bo‘lgan bir qator takliflar bilan bir-biriga bog‘langan”. Texnologik ta’limning maqsadi – konstruktiv va rekonstriktiv xamda uyg‘un hayotning buyuk san’atini tushunadigan xarakter va insonparvarlik e’tiqodiga ega shaxsni rivojlantirish. Bu bayonot, shuningdek, barqarorlik maqsadini kiritish uchun asos yaratadi. Gerbart bilimlarni yaxlit ideallar bilan kontekstli bo‘lishi zarurligini ta’kidlab, «yoshlarga to‘plangan tajribaning butun fondini jamlangan shaklda taqdim etish insoniyat o‘z vorislariga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan eng yuqori xizmatdir», bilimning nomaqbul elementlarini o‘rganish tushunchasi mustahkamlandi. Ta’lim mazmunini tubdan o‘zgartirmasdan turib, bu jarayonlarni amalga oshirish mumkin emas. Bugungi kunda bir qator mamlakatlarda (Avstraliya, Buyuk Britaniya, Isroil, Kanada, Xitoy, Singapur, AQSH va h.k.) STEAM-ta’lim texnologiyasini rivojlantirish orqali mashhurlikka erishdi. Uning konsepsiyasi STEM ta’limi (fan, texnologiya, muhandislik, matematika) g‘oyasiga asoslanadi, lekin uning tarkibiga ijodiy fanlarni (san’at) kiritishni o‘z ichiga oladi, bu nafaqat ta’lim mazmunini boyitadi, balki talabalarni tayyorlash sifatini sezilarli darajada oshiradi. Texnik, ilmiy, nazariy, amaliy va ijodiy yo‘nalish fanlarining integratsiyasi ta’lim jarayonlarini boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ta’lim samaradorligini oshiradi. O‘quvchilar miyasining yarim sharlaridan ikkalasidan xam bir vaqtda aktiv faoliyati xam mantiqan, ham intuatsion, kreativlikning keskin rivojlanishini ta’minlaydi. SHuning uchun xam, o‘quvchilarni «texnologlar» va «gumanistlar» ga bo‘lish noto‘g‘ri, har bir fan va sohadagi ta’lim mazmunini miyaning ikkala yarim sharlarini xam rivojlantiruvchi fanlarning integratsiyasi tarzida talablarga javob bera oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash lozim. Ta’limda diversifikatsiyalangan rivojlanish usullaridan foydalanish g‘oyasi nou-xau emas. Masalan, bolalarda ijtimoiy va hissiy qobiliyatlarni rivojlantirishni o‘z ichiga olgan SEL tushunchasi mavjud. STEAM – fan, muhandislik, texnologiya xamda matematika bilan birgayangi termin qo‘shilgan bo‘lib, «san’at» (ingliz tili «art» dan) qo‘shilgan bo‘lib, xozirgi kunda musiqa qo‘shilishi bilan- STEMM, o‘qish qo‘shilishi bilan– STREAM yangi terminlar qo‘shilgan STEAM ning turlari ko‘paymoqda. Umuman olganda, agar biz ushbu ikki konsepsiyaning istiqbollarini – «sof» STEM va ijodiy komponentga ega STAEMni baholasak, ularning birinchisiga o‘tgan asrning oxirida talab ko‘proq bo‘lgan. SHu bilan birga, STEAM nafaqat bugungi, balki kelajak muammolariga ham adekvat va samarali javob bera oladi. Bu erda gap ish jarayonlarining katta qismini allaqachon avtomatlashtirish mumkinligi va kelajakda, tahlilchilar bashorat qilganidek, tobora ko‘proq kasblar xavf zonasiga tushib, birin-ketin yo‘q bo‘lib ketishi – ular sun’iy kasblar bilan almashtirilishi haqida gapiramiz. Va hozircha, empatiya va hissiy intellekt yaqin kelajakda sun’iy intellekt bosimiga berilmaydigan bir nechta qobiliyatlar qatorida qolmoqda. STEAM ta’lim elementlarini joriy etish bo‘yicha tadqiqotlar ko‘plab mamlakatlarda olib borilmoqda: AQSH, Avstraliya, Janubiy Koreya, Kanada, Tailand va boshqalar. «Art» elementini kiritish imkoniyati, uning ko‘rsatkichi STEAM abbreviaturasiga kiritilgan. STEAM ta’limini joriy etish tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ularning xilma-xilligi etarli va ular talabalarning ta’limning asosiy bosqichlarida o‘sib borishi bilan kengayadi. 2011-yildan beri CHikago olimlari SfT tashabbusini qo‘llab-quvvatlab keladi. SfT tashabbusi STEAM asosidagi o‘quv dasturidan foydalanishga mo‘ljallangan va oliy ta’lim muassasalari, maktabdan tashqari tashkilotlar va norasmiy ta’lim beruvchilar o‘rtasidagi hamkorlikdir. Tashabbus o‘quv yili davomida barcha mahallalarda amalga oshiriladi. Xorijda oliy o‘quv yurtlari va umumta’lim maktablari o‘qituvchilari o‘z faoliyatida fanlararo strategiyalardan foydalanish bo‘yicha o‘qitilmoqda. Loyihalar usuli STEAM ta’lim asosi sifatida qaraladigan bo‘lsa STEAM o‘qituvchilari loyihaga asoslangan o‘quv dasturlarini amalga oshirishlari mumkinligiga ishonamiz. Pedagogik amaliyotida STEAM ta’limining ajoyib namunasi maktab o‘quvchilariga «Texnologiya» fani doirasida texnologik ta’lim berishdir. Bu fanni o‘rganishdan maqsad texnosferaning tarkibiy qismlari, zamonaviy ishlab chiqarish va unda keng tarqalgan texnologiyalar haqida tasavvur hosil qilishdan iborat. Ushbu tajriba alohida ko‘rib chiqishni talab qiladi, ammo muhim masalalardan biri integratsiya darajasidir. Ijodiy makonning birinchi va asosiy maqsadi yildan-yilga o‘sib borayotgan ijodiy kasblar vakillari erkin faoliyat yuritishi mumkin bo‘lgan hududni ta’minlashdir. Buning evaziga ushbu joylar o‘z hududlarida tug‘ilgan mahsulotni efirga uzatish yoki ommalashtirish imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Bundan tashqari, yangi ijodiy makon shahar yoki shahar atrofi yangi ish joylarini anglatadi. Agar ishni tashkil etishning nostandart xususiyatlari mavjud bo‘lsa, unda bunday hudud haqiqiy ofis markazi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Masalan, agar tashkilot a’zolari ichki bezatish yoki landshaft dizayni bilan shug‘ullanadigan bo‘lsa, unda aslida nima uchun bunday emas. Ijtimoiy tizimlar va fan, texnika va texnika o‘rtasida tizimli va strategik bog‘lanish, kombinatsiya va integratsiya orqali qiymat yaratish qobiliyatini rivojlantirish kerak. Integratsiya orqali hayotning amaliy qiymatini yaratish texnologiya va muhandislikka asoslangan. STEAM ta’limining maqsadi texnologiya(texnik), muhandislik(konstruktorlik va rekonstruktorlik), san’at(ijodiyot), ijtimoiy xamda gumanitar fanlarning o‘zaro bog‘lanishi asosida yaxlit va integrallashgan g‘oyalar orqali qiymat yarata olish qobiliyatlaridan foydalanib, kelajak jamiyatiga tayyorlash uchun qodir xamda global miqyosda etukkreativ talabalar ya’ni bo‘lg‘usi texnologiya fanini o‘zlashtirgan o‘qituvchilarni tarbiyalashdan iborat. Bundan tashqari, STEAM ta’limi ham o‘qituvchilar, ham talabalar bahramand bo‘ladigan ijodiy ta’lim turi bo‘lishi kerak. Foydalanilgan adabiyotlar

1. Nemenskiy B.M. i dr. Izobrazitelnoe iskusstvo i xudojestvennыy trud // Programmы obщeobrazovatelnыx uchrejdeniy. Nachalnыe klassы (1-4). CH. – M.: Prosveщenie, 2002. – 398 s.
2. Caplan M. A self-sustained initiative to promote STEM in out-of-school time frameworks in under-served community-based organizations: evaluation and lessons learned/ ASEE Annual Conference and exposition (24—28 June 2017). — Columbus, Ohio, 2017.
3. Haydarov D.SH. Axborot ta’lim muhitida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini loyihalash kompetensiyasini shakllantirish // Xalq ta’limi jurnali. – Toshkent, 2021. – 3-son. – B. 55–57. (13.00.00, №17).