JIZZAX VOHASI AHOLISINING NIKOH TO‘YI BILAN BOG‘LIQ URF-ODATLARI
Jumanazarova Dilnoza Umirzaqovna – p.f.n., dotsent. Jizzax DPI
+998933006884
Qobilov sardor Ixtiyor o‘g‘li – talaba. Jizzax DPI
Annotatsiya. Ushbu maqolada Jizzax vohasi aholisining nikoh to‘yi bilan bog‘liq urf-odatlari, an’analari va marosimlarida qadimgi diniy e’tiqodlarning saqlanib qolganligi va islomiy urf-odatlarning modernizatsiyalashuvi xususida fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar. Tarixiy etnografik makon, urf-odat va an’analar, nikoh to‘yi, sovchi, kuyov navkar, kelin salom, yuz ochdi, chilla.
Ajdodlarimiz tomonidan yig‘ilgan ko‘p asrlik hayot saboqlari, ma’naviy, madaniy, axloqiy, aksiologik, ilmiy, siyosiy g‘oyalarni o‘zida ifodalagan hamda mintaqaning buyuk tarixini o‘zida aks ettirgan “Avesto” xalqimizning noyob durdonasi sanaladi. Biz ularni asrab-avaylashimiz, yurtimizning noyob qo‘lyozmasidagi tarixni butun dunyoga tarannum etishimiz uchun bugun davlatimizda keng imkoniyatlar vujudga kelmoqda. Ushbu milliy va tarixiy boyliklarni o‘rganish jarayonida xalqimizning asrlar davomida shakllanib kelgan milliy go‘ya va mafkurasi, falsafiy tafakkuri mujassam bo‘lganligiga yana bir bor ishonch hosil qilamiz.
Markaziy Osiyo zaminida yashagan ajdodlarimiz e’tiqod qilib kelgan zardushtiylik dinida o‘z davriga xos bo‘lgan nikoh marosimlari o‘tkazilgan. Zardushtiylik diniy ta’limoti qoidalariga ko‘ra barcha insonlar juft bo‘lib yashashlari, ya’ni oila asosida turmush qurishlari shart qilib belgilangan. “Shuning uchun ham “Avesto”da oila va oilaviy tarbiya masalasiga katta ahamiyat berilib, insoniy burch faqat axloqiy yo‘l-yo‘riqlarni o‘zlashtirishdan iborat bo‘lmay, balki insonning oilaviy turmushining saodatli va xushchaqchaq bo‘lishi, yaxshi yor va yaxshi farzand to‘g‘risida o‘ylashi zarurligi ham alohida uqtiriladi…. Muhimi shundaki, erkak kishi uylanishi va zurriyotli bo‘lishi uchun avvalo moddiy va ma’naviy tomondan to‘q, jismonan baquvvat, ruhan va jisman benuqson bo‘lishi lozim, deyiladi”[1].
Shunga ko‘ra zardushtiylik ta’limotida oilaviy munosabatlarni tartibga solish uchun avvalo har qanday erkakning to‘rt muchali sog‘ bo‘lishi, ro‘zg‘or tebratishga imkoniyatini va kuch-qudrati yetishi, oilada dunyoga keladigan farzandni komil qilib tarbiyalashi kabi masalalar alohida ahamiyat kasb etgan. Oila qurish uchun yigit va qizning xushchaqchaqlik va baxtiyorlik kasb etishiga xizmat qiladigan omillarning mavjud bo‘lishi o‘z zimmalariga olgan majburiyat va oilaviy burchni bajarishga qaratilgan.
“Avesto”da ta’kidlanishicha, o‘smirlar 15 yoshga to‘lganda balog‘atga yetgan va turmush qurish huquqiga ega hisoblanganlar. Lekin yoshlarning o‘zboshimchalik qilib oila qurishlariga yo‘l qo‘yilmagan. Oila qurish jamoa, ota-ona izmida bo‘lgan. Shu sababli jamoa va ota-onalar bo‘lajak kelin va kuyovlarni tanlashda obdon o‘ylab ish ko‘rganlar. Har jihatdan benuqson bo‘lgan yigitga qaddu qomati, rangu ro‘yi mos sog‘lom qiz tanlangan va uning nasl-nasabi surishtirilgan.”[2]
Demak, bizning ajdodlarimiz qadimdan nikoh masalasida “Etti o‘lchab, bir kes” degan naqlga amal qilganini ko‘rishimiz mumkin. Shu boisdan “Avesto”dagi oila qurish bilan bog‘liq g‘oyalar ajdodlardan-avlodlarga tarixiy taraqqiyot jarayonida diniy e’tiqodlar negizida yetib kelgan. Bizgacha yetib kelgan tarixiy faktlarga ko‘ra, “…agar erkak zurriyot qoldirish qobiliyatiga ega bo‘lsayu, ammo uylanmasa, unga tamg‘a bosilgan yoki u beliga doimo og‘ir temir kamar bog‘lab yurishga majbur etilgan. Yer yuzida inson zurriyotining ko‘payishiga qarshi chiqib, turmush qurmay yurgan qiz qopga solinib, 25 qamchin kaltaklangan”.[3] Bunday jazo choralari zardushtiylarning kelajak avlodini davom ettirishni ko‘zda tutishini, ayniqsa, har bir inson o‘zining davomchilari bo‘lishini qat’iy qonunlarga bo‘ysunib bajarishi lozimligini ko‘rsatadi.
Zardushtiylik ta’limotidagi nikoh munosabatlari va bugungi zamonaviy dunyoqarashga ega fuqarolarimizning oila qurish borasidagi bir qator nikoh bilan bog‘liq masalalari, jumladan, qarindosh-urug‘larning oila qurishiga yo‘l qo‘ymaslik masalasi tushuntiriladi. Bunda o‘ziga xos falsafiy hikmat mujassamdir. Birinchidan, yaqin qarindoshlarning oila qurishi bugungi tibbiyotning natijalariga ko‘ra, dunyoga keladigan farzandlarning nosog‘lom tug‘ilishi, turli, ruhiy kasalliklar, tug‘ma nuqsonlarga ega bo‘lishiga olib kelishi fanda o‘z isbotini topgan. Ikkinchidan esa, yaqin qarindoshlarning nikohda bo‘lishi ma’naviyatimizga ham ayrim jihatlari bilan to‘g‘ri kelmaydi. Agarda mana shunday nikoh qurgan oiladagi yoshlar bir-birlar bilan kelisha olmay yashasalar va ularning oxir-oqibatda ajralishlariga olib keladigan holat yuz bersa, qarindoshlarning bir umrlik bir-birlariga dushmanlik adovatlari ham kelib chiqishini ijtimoiy hayotning o‘zi amaliyotda isbotlamoqda.
Mana shunday jihatlar hattoki “Avestoning “Vandidod” bobida bayon etilishicha, nasl sog‘lomligining irsiy jihatlariga alohida e’tibor berilib, yaqin qarindoshlar o‘rtasida farzandlarning o‘zaro oila qurishi qonun bilan man qilingan. Nuqsonli farzand tug‘ilishining oldini olish maqsadida amaliy mohiyatga molik mulohazalar yuritilgan, ota-onalarga foydali maslahatlar berilgan”.[4] Bundan ko‘rishimiz mumkinki, bunday nikoh qadimdan ajdodlarimizning kelajakka bo‘lgan munosabatlari jiddiy va oqilonalikka asoslanganligini aks ettiradi.
Zardushtiylar o‘z farzandlarini yoshligidan boshlab oilaga tayyorlab kelganlar. Har bir o‘spirin yigit-qiz o‘z oilasi va qavmining urf-odat va ana’nalarini yaxshi va puxta egallashi, oila qurish jarayoniga tayyor bo‘lishi lozim bo‘lgan. “Ana shundan so‘ng qizlar -15, o‘g‘il bolalar -16 yoshida oqsoqol boshchiligida jamoa oldida maxsus imtihondan o‘tkazilgan. Natijada balog‘at yoshiga yetgan qizlar ro‘zg‘or yuritishni o‘rganib, “katbonu”, ya’ni “uy bekasi”, yigitlar esa, “kadxudo” ya’ni “oila boshlig‘i” bo‘lish, cho‘pon cho‘lig‘ini olib, ot surish, tuya minib yurish huquqini qo‘lga kiritganlar…. Erkaklar roppa-rosa 16 yoshidan boshlab uylanishgan”.[5] Mana shunday sinov zardushtiylarning oilaga tayyorligi yoki nuqsonlari borligini ko‘rsatib bergan.
“Avesto”da insonning oila bo‘lib yashashining dolzarbligi borasida fikrlar bildirilar ekan, bu jarayon asosan axloqiy poklik, insoniy tuyg‘ularni ulug‘lash, insonning boshqa mavjudotlardan farqli ravishda ongli faoliyati olib borishi bilan belgilanishi qayd etiladi. Insondagi eng oliy his-tuyg‘ular nikoh asosida vujudga kelishini, boshqa jonzotlarda esa irsiyatni davom ettirish yoki hayvoniy hirs ekanligi masalalari alohida ta’kidlanadi. Bu borada Fridrix Nitshe o‘z qarashlarini bayon etar ekan: “Juda qisqa telbaliklaringiz ko‘p – buni siz muhabbat deb ataysiz. Sizning nikohingiz bitta uzun aqlsizlik kabi juda ko‘p qisqa telbaliklarga barham beradi.
Sizning xotiningizga muhabbatingiz va xotinning erga muhabbati – oh, bu hammasi azob-uqubat chekayotganlar hamda yashirilgan ilohlarga shafqat bo‘lsaydi! Lekin hamisha ikki maxluq bir-birlari bilan topishib oladilar.
Sizni hatto eng yaxshi muhabbatingiz ham faqat ko‘tarinki timsol va og‘riq hirsdir. Muhabbat – eng oliy yo‘llarda nur sochib turuvchi mash’aladir.
Bunyod qiluvchida tashnalik, a’lo odamni sog‘inish va o‘q-yoy – birodarim, ayt, sening nikohga irodang shundaymi?
Men uchun shunday nikoh va shunday iroda – muqaddas[6] deydi.
Nikoh deb ataluvchi muqaddas rishta zardushtiylikda insonning hatti-harakatlari va kundalik turmush tarziga xos fe’l-atvorini tartibga soluvchi axloqiy me’yorlar tizimi sifatida shakllangan. Unda oilaning haq-huquqlari, unga tegishli jinoyatning ko‘rinishlari, oiladagi ta’qiqlangan xatti-harakatlar uchun javobgarlikka alohida e’tibor berilgan. Bular esa o‘z navbatida har bir nikohning qat’iy ajdodlar diniy e’tiqodini saqlab qolishni o‘zida ifodalasa, ikkinchidan, bevosita oilaning mustahkam bo‘lishiga, uchinchidan, ajralishlarning olidini olishga xizmat qilgan.
Zardushtiylarda “Dinga qarshi jinoyatlar – turli din vakillari bilan munosabatda bo‘lish, oila qurish, ruhoniylarning vazifalari, mas’uliyatlari, xudosizlik va boshqalar… Axloqqa qarshi jinoyatlar – er-xotin o‘rtasidagi xiyonatlar, gomoseksualizm va boshqa og‘ir axloqiy jinoyatlar”[7] sifatida qat’iy qonun-qoidalar asosida jazoga tortilgan.
Ularning oilaga munosabati kuchli bo‘lib, oiladagi xotin-qizlarning haq-huquqini doimo hurmat qilish va e’zozlash, uning daxlsizligi va kelajakda davom etishini ta’minlash, har bir oila a’zosining o‘z burchlarini anglab yetishlari masalasi muhim sanalgan. Jumladan, oilada ota o‘zining vazifasini to‘la-to‘kis ado etishi, ya’ni xotini va farzandlarini boqishga majburligi, onaning esa farzandlar kamolotidagi tarbiyaviy roli, ya’ni qizlarni yoshligidan turmushga tayyorlash, ezgulik va poklikka o‘rgatish, farzandlarning esa o‘z ota-onalari olididagi burchlarini so‘zsiz bajarishiga doir muhim masalalar o‘rtaga tashlangan.
Boshqa dinlar singari “Zardushtiylikda bir erkakka bir nikoh ravo bo‘lgan, xolos. Er-xotinning bir-biri bilan kelisha olmasligi, kelinning qaynana yoki qaynataga yoqmasligi, fitna, bo‘hton, chaqimchilik tufayli oilaning buzilib ketishiga mahalla-kuy, jamoatchilik sira yo‘l qo‘ymagan. Nikoh tomonlarning birida jinsiy yoki ruhiy noqislik mavjud bo‘lgan taqdirda yoki xiyonat sodir etilgan holdagina bekor qilingan. Zino va zinokorlik qattiq qoralangan. Zinokorlar 14 ta ariqda ko‘prik solib berish bilan o‘z gunohlarini yuvishi mumkin bo‘lgan.”[8]
“Avesto”da nikohni bekor qilish bilan bog‘liq bir qator huquqiy normalar jamiyat qoidalari asosida belgilab berilgan. Unga ko‘ra er-xotinning teng huquqqa ega ekanligi negizida bir qator nikohni bekor qilinish qoidalari ko‘rsatilgan. Jumladan, agar nikohdan keyin yigit yoki qizning birortasi jismoniy yoki aqliy zaifligini namoyon etsa jismonan sog‘ tomon ushbu nikohni bekor qilish huquqiga ega bo‘lgan. Yoki yigit erkaklik qobiliyatiga ega bo‘lmasa, bunday holda ayol erini taloq qilish huquqiga ega bo‘lgan.
Yana shunday bir qoida o‘rnatilganki, agarda uch yil davomida erkak oilani moddiy jihatdan ta’minlay olmasa, bunday erkakni ayol tashlab ketgan, ya’ni taloq qilgan. Agarda oilada er yoki xotinning zino qilganligi aniqlansa, ushbu nikoh “harom” sanalgan, har tomon ikkinchi tomonni taloq qilgan.
Bu davrdagi muhim qoidalardan biri diniy mansublikka ham borib taqalgan. Jamiyatda amal qilib kelayotgan dinidan, ya’ni “erkak yoki xotin Zardushtiy dinidan yuz o‘girsa, ya’ni boshqa dinni qabul qilsa, taloq vojibdir. Zardushtiylikda oila muqaddas sanalgani uchun boshqa sabablarga ko‘ra, jumladan, ig‘vo, tuhmat er-xotinning o‘zaro kelishmovchiligiga, ota-ona bilan chiqisha olmaslik bahonasi bilan nikohni bekor qilishga yo‘l qo‘yilmagan. Xotin-qizlar orasida uchrab turadigan bo‘hton, chaqimchilik, xusumat gunohi azim sifatida qattik, qoralangan. Gap tashuvchi ig‘vogarlar darra urish bilan jazolangan”[9].
Bunday diniy qoidalar jamiyatda zardo‘shtiylarning o‘z e’tiqodlariga qat’iy amal qilishini ta’minlash bilan birga, har bir oilaning mustahkamligini, fuqarolarning hamjihat va totuv bo‘lib yashashini ta’minlashga xizmat qilgan. SHu boisdan “Avesto”da “o‘z hayoti davomida go‘zallik va yaxshilik, nur va quvoch yo‘lida xizmat qilgan odam haqgo‘y, pok va adolatli bo‘lib, mehmonlarni beg‘araz, ochiqko‘ngillik ils kutib oladi. O‘z yorini sevgani, yerni, mollarni parvarish qilgani, odamlarning molu mulkiga ko‘z olaytirmagani, tabiatni asrab-avaylab, undan zavq olgani uchun uning joni ham bitmas-tuganmas rohat va farog‘atga burkanadi”[10], deyiladi.
Umuman olganda, “Avesto”da xalqimizning qadimdan shaqlanib kelgan nikoh marosimlari o‘zining davomiyligi va dolzarbligini asrlar o‘tishiga qaramasdan saqlab qolgan. Ulardagi milliy marosimlarning axloqiy va estetik ko‘rinishlari insoniyatning qadimdan oila deb atalmish muqaddas tushuncha asosida birlashganini ko‘rsatib beradi. Shunday ekan, bizning ajdodlarimiz o‘zlarining ma’naviy dunyosini yuksak axloqiy qoidalar bilan uyg‘unlashgan holda rivojlantirib kelganlar va betakror estetik dunyoqarashni kelajak avlodlarga meros qilib qoldirganlar.
O‘zbek halqi qadimiy rasm – rusumlari, dunyoqarashi, ishonch e’tiqodlari, turmush tarzi, asrlar bo‘yi jamlagan hayotiy tajribalari va ko‘nikmalarini o‘zida mujassamlashtirgan eng jozibali marosimlaridan biri – nikoh to‘yidir. Jizzax vohasining qadimiy e’tiqodlari, madaniyat tarixi, orzu – umidlari, hayotga munosabatini o‘rganishda nikoh to‘yi bilan bog‘liq marosimlar muhim ahamiyatga egadir. O‘zbeklarda azaldan eng yaxshi kunlaridan biri bu to‘y o‘tkaziladigan kunlar hisoblangan. Shuning uchun ham, keksalar doim: “Har kimni to‘yga yetkazsin, orzu-havas ko‘rsin” , deb duo qiladilar. Nikoh to‘yining asosiy va tarkibiy masalaridan biri bu albatta, oila va nikoh munosabatlaridir.
“Nikoh” so‘zining o‘zbek tilida ikki xil lug‘aviy ma’nosi bor. Nikoh (arab. – uylanish, er-xotinning qovushishi) – er-xotinlikni shariat yo‘li bilan rasmiylashtirish marosimi va shu marosimda domulla (Imom) tomonidan o‘qiladigan shartnoma[7. 2006, 38 b]. Ya’ni, erkak va ayol turmush qurishining islomga xos diniy shakli bo‘lib, shariatda oilaviy munosabatlarni tartibga soladi va nikohga, birinchi navbatda, ikki tomonning majburiyati va huquqlariga asoslangan shartnoma sifatida qaraydi[1. 1987, 139-140 b]. Hozirgi vaqtda nikoh ikki xil – dunyoviy va diniy mazmunga ega. Dunyoviy ma’nosiga ko‘ra, nikoh – er-xotinning o‘zaro roziligi bilan huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan oilaviy ittifoqi; er-xotinlik[7. 2006, 38 b]. Boshqacha qilib aytganda, dunyoviy mazmunda nikoh turmush qurayotgan erkak va ayolning fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organida (FHDYo) ro‘yxatdan o‘tishini anglatadi.
Oila so‘zining o‘zbek tilida besh xil lug‘aviy ma’nosi bor. Oila – er- xotin, ularning bolalari va eng yaqin tug‘ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui; xonadon[7. 2006, 97 b]. Uning boshqa ma’nolari bir-biriga yaqin bo‘lib, umumiy ma’noda birlashgan kishilar, xalq, mamlakatlar yoki o‘simlik va hayvonlarda guruhlarni, qardosh tillar guruhini aytish mumkin. Undan tashqari, lug‘atda oila so‘zlashuv tilida rafiqa, xotin ma’nolarini ham anglatadi[7. 2006, 97 b]. “Islom” ensiklopediyasida[2. 2003, 313 b] nikohdan farqli o‘laroq oila tushunchasi haqida ma’lumot berilmagan. Umuman olganda, oila – nikohga yoki tug‘ishganlikka asoslangan kichik guruh bo‘lib, u qadimdan xalqimizda alohida marosim sifatida o‘tkazdirib kelingan. Ya’ni, ikki yoshni nikohdan o‘tib, oila qurganliklari elga bildirish maqsadida osh damlanib, qarindosh urug‘lar jamoasi va qo‘ni-qo‘shnilar yig‘ilishgan.
Yurtimizdagi ko‘plab boshqa etnografik mintaqalar singari Jizzax vohasi aholisining nikoh to‘ylari o‘zining turli marosimlar, an’analarga boyligi, etnografik manbalarining rang – barangligi bilan alohida ajralib turadi. Jizzax vohasi o‘zbeklari nikoh to‘ylari oilaviy turmush va ma’naviy madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lib, uning ishtirokchilari tomonidan azaldan murakkab urf – odatlar va udumlar bajarilgan.
Nikoh to‘yi tantanalarini boshlab beruvchi dastlabki marosim sovchilik hisoblanadi. Sovchilar to‘g‘risidagi ilk ma’lumotlarni VII – VIII asrlarga oid O‘rxun – enasoy bitiklarida uchratamiz. Tunyuquq (VII asr) bitiktoshida “sov” – kalimasi sab – so‘z, gap ma’nosida ishlatilgan. Irq bitigi (fol kitobi) da esa “sab” – so‘z, “sabchi” – xabarchi, so‘z keltiruvchi ma’nosida qo‘llanilgan. O‘rta asrlar mashhur tilshunosi Mahmud Qoshg‘ariy bu xususda “sovchi – kelin va kuyov orasida bir – biriga xabar eltuvchi” deb izohlagan[4. 1960, 169 b]. Demak , bundan yangi oilani paydo bo‘lishidagi sovchilik udumi uzoq o‘tmishda shakllanganligiga amin bo‘lamiz. Jizzax vohasida avval sovchilikka erkaklar kelishgan. Ular qiz ota – onasining roziligini olishgach ayollarni qizning uyiga jo‘natishgan. Ayollar qiz uyiga kelib, roziligini olgandan so‘ng, uning boshiga “oq o‘rab” (ramziy ma’no shaklida oq ro‘molcha ) ketishgan va shundan so‘ng dastlabki marosim “Fotiha to‘yi” bo‘lib o‘tgan.
Fotiha to‘yi marosimi respublikamizning boshqa hududlardagi kabi shaklda o‘tkazilsada ammo, undagi ba’zi bir odatlarda Jizzax vohasiga xoslikni uchratish mumkin. Masalan, kuyov tarafidan kelin xonadoniga kelgan mehmonlar (qudalar) ga dastlab “shirin suv” olib kelingan. Bu odatning tag mazmunida har ikki tomon boshlagan ezgu ishning yakuni ham huddi shirin suv kabi o‘tsin, yoshlar turmushi shirin, totli bo‘lsin, degan ezgu niyatlar yotadi. Ayniqsa, voha aholisi orasida hozirgi kunlargacha saqlanib qolgan fotiha to‘yi bilan bog‘liq otatlardan biri shu kundan boshlab, bo‘lg‘usi kelin – kuyovlar bir – birlarining ota-onalari, oila-a’zolari hamda yaqin qarindoshlariga duch kelib qolmaslikka urinib, ulardan o‘zlarini tortib yuradilar.
To‘y marosimlarida keksa yoshli, ko‘p farzandli kishilar ishtiroki zarur va o‘ta muhim hisoblangan. Ular to‘y marosimining ma’lum bosqichlarida o‘ziga xos funksiyalarni bajarganlar. Biz buni bo‘lg‘usi kelin sepini tayyorlash jarayonidan boshlab kuzatishimiz mumkin. Odatda, bo‘lg‘usi kelin – kuyovlarning ko‘rpa-to‘shaklarini tikish, ya’ni “ko‘rpa soldi” marosimida bichish – tikish ishlari keksa ayollar tomonidan boshlab berilgan. Marosim oldidan onaxonlarimiz kelin – kuyovning bir – biriga oshiq bo‘lib yursin degan niyat bilan dastlabki ko‘rpalari burchagiga oshiq (qo‘y oshig‘i) solib tikadilar. Bunda nuroniy, ko‘p farzandli ayollar xislatlari bo‘lg‘usi kelin – kuyovga ham o‘tsin, – degan ijobiy niyatlar mujassamlashgan.
Nikoh kuni kechki payt kuyov o‘z do‘stlari bilan yasan – tusan qilib, qutlovlar ostida to‘yxonadagi oqsoqollar duosi – fotihalari olib, kelin uyiga “kuyovnavkar” ga boradilar. Kuyovnavkarlar yo‘l bo‘yi kuyov kelin xonadoniga borayotganligini bildirish uchun jo‘shib – jo‘shib, ustma – ust hayqirib yor-yor aytib, jar solib borganlar. Kuyovnavkarlar kelin xonadoniga yetib kelganlaridan so‘ng maxsus tayyorlab qo‘yilgan xonaga kirganlar. Uy ostonasiga poyandoz (oq rangli mato va ipak mato) solinadi. Kuyov poyandozni bosib ichkariga kirganidan so‘ng, uning do‘stlari shunday kuyovlik bizga ham nasib etsin, – degan niyatda kuyovning oyog‘i tekkan poyandozni kelin va kuyov tomondan jamlangan yigitlar o‘zaro tortishib, parchalab oladilar. Biz bunda poyandozning o‘ziga xos muqaddaslik xossasini ko‘ramiz. Kuyovnavkarlar dasturxoniga turli noz ne’matlar bilan birga bo‘lg‘usi oila serfarzand bo‘lsin degan niyatda tuxum qo‘yiladi va shu bilan birga to‘qqizta lagan (tovoq)da taomlar kiritiladi. Bular jumlasiga alohida kuyov uchun qaynona tovoq, yanga tovoq, tanishuv tovoq va shu kabilar kiradi. Ular dasturxon atrofida o‘tirganlaridan so‘ng xonadon keksa kishisi duoi fotiha qiladi. Shundan so‘ng kuyovga atalgan shirinchoyni kelinni yangasi olib kirgan va uni dastlab kuyovga bergan (Bu jarayonda ham o‘ziga xoslik shundan iboratki, kuyov bas demaguncha kelinni yangasi choyni qaytaraverishi lozim bo‘lgan), so‘ngra uning do‘stlari o‘z xayotlari shirin, totli bo‘lsin, degan niyatda ichganlar. Kuyovnavkarlar dasturxon atrofida o‘tirgan paytda mezbonlardan biri kuyovni yomon ko‘zdan, yovuz ruhlardan himoya qilish maqsadida isiriq tutatadi. O‘z navbatida kuyov va uning sheriklari minnatdorchilik ramzi sifatida isiriqchiga pul berganlar. Kuyovning do‘stlariga ziyofatdan so‘ng dastro‘molcha yoki belbog‘ tarqatiladi.
Nikoh to‘yi kuni kechga yaqin ayollarning o‘ziga xos “karvoni” bilan kuyov xonadoniga olib kelinadi. “kelin karvoni” oldida albatta kichik yoshli o‘g‘il bolaning bo‘lishi va kelinning butun tana qismi kiyimda yoki paranji bilan to‘silgan bo‘lishi talab etilgan. Kelinni olib kelayotganlar kuyov uyi oldiga yaqinlashgach darvoza oldida katta olov yoqiladi va kuyovning yangalari patnisda rizqi butun bo‘lsin deb non, tili shirin bo‘lsin deb shirinliklar, to‘ylar qilsin deb kiyimlik mato olib chiqiladi. Shundan so‘ng “kelin karvoni”ga qiz tomondan hamrohlik qilib kelgan kelinning kichik yoshli o‘g‘il ukasi yoki jiyani tomonidan “soat puli” talab qilingan. So‘ngra kelin olov atrofida uch marta aylantirilib ichkariga olib kirilgan. Bunday odat Jizzax vohasidagina emas, Respublikaning boshqa mintaqalarida yashovchi o‘zbeklar, qolaversa tojik, qirg‘iz va turkmanlar orasida ham keng tarqalgan[6. 1999].
Kelin kuyovning uyiga olib kirilgach, qudalar tarafidan bittadan yangalar uyning o‘ng tarafi yuqori burchagida chimildiq bog‘laganlar. Chimildiq kelinni yovuz kuchlar va yomon ko‘zlardan asrovchi o‘ziga xos afsungarlik vositasi bo‘lgan. Chimildiq aynan shu sababga ko‘ra kelinni ramziy himoya qilish funksiyasini bajargan. Qolaversa, yangi tug‘ilgan chaqaloq uchun beshik singari chimildiq ham kelin – kuyovlarning yangi uyi, dunyosi hisoblangan. Shu bois, Jizzax vohasida kelin – kuyovning chimildig‘iga taxta qoshiq osib qo‘yish odati bo‘lgan. Darvoqe, vohada chimildiqni bog‘lagan yangalarining o‘zlari ham kelin – kuyovga tahdid solishi mumkin deb tasavvur qilingan yovuz kuchlar va ins jinslardan ularni himoya qiluvchi ramziy homiy xisoblaganlar. Shu sababga ko‘ra to‘yning boshidan oxirigacha yangalar zimmasiga yuklangan vazifalar juda ko‘p bo‘lgan. Jizzax vohasida yangalarni yanga, checha, kelinoyi, oyi deb nomlashgan. Yangalarni tanlashda ma’lum bir tartib – qoidalarga amal qilingan. Yangalar odatda, nafaqat bir nikohli, serfarzand shu bilan birga uddaburon, chechan, so‘zamol, hayot tajribalariga boy bo‘lishlari asosiy shartlardan hisoblangan. Bo‘lajak kelinni nikohga yangalar tayyorlaganlar, dastlabki tanishuvda kuyov va kuyovnavkarlar bilan ham yangalar muomila qilganlar.
Soch siypatar, qo‘l ushlatar, oyna ko‘rsatar, nikoh suvini ichirish odatlarini ham bugungi kungacha yangalar amalga oshirib kelmoqdalar. Buning sababi, folklorshunos olim A.Musaqulovning ta’kidlashicha, yanga ruhlar bilan yangi dunyo o‘rtasida shomonga yaqin kishi xisoblangan.
Boshqa ijtimoiy guruxga o‘tish g‘oyasi kelinni yangi faoliyatga tayyorlash bilan bog‘liq “supra ochdi”, “eshik iluv”, “tuynuk ochar” kabi urf – odatlarda ham namoyon bo‘lgan. Bunda kelininning ro‘zg‘or ishlariga nechog‘lik tayyor ekanligi, uning uquvliligi, ishchanligi, epchilligi, taom tayyorlashi kabi fazilatlari sinovdan o‘tkazilgan. To‘yda kelin – kuyovning yangi ijtimoiy maqomga (Masalan, “qiz bola” – “kelin”, “xotin”, “yigit” – “kuyov”, “er yigit”, “erkak”) o‘tganligidan qadimgi jins jamoalariga tegishli yosh initsiatsiyasi qoldig‘ini ko‘rish mumkin.
Axborotchilarimiz ma’lumotlariga ko‘ra, nikoh o‘qilayotgan paytda o‘rtaga dasturxon yozilib bir kosada suv qo‘yiladi. Nikohdan so‘ng kelin – kuyov kosadagi suvdan bir ho‘plamdan ichib boshqalarga ham beradilar. O‘rtaga dasturxon yozish, suv qo‘yishning sababini[5. 2007, 28 b] so‘raganimizda, yoshlarning umri, turmushi hamisha to‘qlik, to‘kinlik, va suvday musaffo va shirin o‘tishi uchun shunday qilinishligi haqida ma’lumot oldik. Darvoqe, bu o‘rinda shuni ham esga olish joizki, nikoh marosimida kelin – kuyov oldiga suv qo‘yish odati voha xalqlari va musulmon aholisi orasidagina emas, balqi e’tiqodi turlicha xalqlarda ham keng tarqalgan. Bu borada ilmiy adabiyotlar[3. 1929, 182 b] da ham ma’lumotlar keltirilgan. Tadqiqotchilar bu odatni yoshlarni birlashtirishning ramziy akti, sifatida talqin qiladilar.
Bundan tashqari, Jizzax vohasi o‘zbeklarida nikoh o‘qilayotgan paytda uydagi qulflar berkitilgan holda bo‘lishi lozim bo‘lgan va bu vaqtda ishtirokchilar qo‘lni qovushtirib “qulf’ qilib o‘tirishi esa qat’iyan taqiqlangan. Sababi, bu kabi ta’qiqlangan holatlarga e’tibor berilmagan taqdirda ikki yosh jinsiy qovusha olmasliklari kuzatilgan.
Nikoh to‘yi an’nasiga ko‘ra to‘yning ertasiga kuyovning barcha yaqin kishilari, qarindosh urug‘lar, qo‘ni – qo‘shnilar kelinga atab sovg‘alar olib kelganlar. Ushbu kun kelinning onasi boshchiligida kelin tomon ayollari kuyov uyiga “Yuz ochdi” (Kelin salom) marosimiga kelganlar. Bu marosim Jizzax vohasida “Bet ochar”, “Yuz ochar” kabi nomlar bilan yuritiladi. Bu marosimda kelin yangalar yordamida yuziga oq ro‘mol tashlagan holda yig‘ilganlar xuzuriga boshlab chiqilgan. Shundan so‘ng xonadonning yosh o‘g‘il bolasi tomonidan xonadon o‘qlog‘i (o‘qlov) bilan kelinning yuzidagi ro‘moli ochilgan va uzoqroq joyga olib qochilgan.
Jizzax vohasida nikoh to‘yidan so‘ng o‘tkaziladigan “bet ochar” marosimida “supra ochdi” odati bajarilgan. Bu odat Jizzax vohasining barcha xududlari bo‘ylab keng tarqalgan. Bu tadbir ishtirokchilari davrasiga supra yozib bir tovoq un solinadi. Qaynona supraga undan bir hovuch olib, kelinning qo‘liga to‘kadi. Kelin esa unni supraga to‘kadi. Bu hol uch marta takrorlanadi. O‘zbeklarda un oqlik, yorug‘lik hisoblanganligi sababli ham ushbu harakat amalga oshiriladi. So‘ng supra ustida kelin taxtachada moyli go‘sht to‘g‘ratiladi. Buning sababi, qo‘li doim moyli bo‘lsin degan maqsad nazarda tutilgan. Demak, “supra ochdi” udumi ezgu umid bilan kelin – kuyovning hayoti yorqin bo‘lsin, ular mo‘l ko‘lchilikda ro‘zg‘or tutsinlar degan niyatda o‘tkazilgan.
Jizzax vohasida ham mintaqadagi qator boshqa halqlardagi singari yosh kelin – kuyovning dastlabki qirq kunlik hayoti “chilla” davri hisoblanadi. Bu davrda yoshlarni yovuz kuchlardan asrash maqsadida xonadon chirog‘i o‘chirilmaydi. Chilla davrida kelin ham, kuyov ham nihoyatda pok, toza, sofdil, oq ko‘ngil, bir – biriga va atrofdagilarga o‘ta mehribon bo‘lishlari talab qilingan. Chunki, shu kunlari ular nimalarni odat qilsalar, to umrining oxirigacha shunday bo‘lishi mumkin, degan tasavvur keng yoyilgan. Mazkur davr mobaynida kelin – kuyov shomdan so‘ng ko‘chaga chiqmasligi, yolg‘iz yurmasliklari qat’iy belgilangan.
Voha o‘zbeklarining an’anaviy nikoh to‘yi marosimlarida ranglar ramziga ham alohida e’tibor berilgan. Marosimlardagi oqlik (oq rang) yoshlar bo‘lg‘usi hayoti timsoli hisoblangan. Shu bois kelinning uyiga sovchilikka borganlarga ham oqlik berilgan. Kelinning nikoh libosi ham oq rangda bo‘lgan. Oq rangning ramziy ma’nosini to‘ydan so‘ng kelinni xonadon suprasiga o‘tqizib, un va yoqqa qo‘lining tekkizilishida ham ko‘rish mumkin.
Umuman olganda, Jizzax vohasi o‘zbeklarining an’anaviy nikoh to‘yi marosimlari qadimiy urf- odat va marosimlar majmuidan tashkil topgan bo‘lib, ularning aksariyati islomiy an’analar bilan o‘zaro uyg‘unlashgan, qorishgan holda bugungi kunga qadar davom etib kelmoqda. Aynan mazkur marosimlar va odatlar yashovchanligining eng asosiy sababi, ularning asosiy mazmun mohiyati va eng yuksak maqsadi kelajak avlod davomiyligini ta’minlashga qaratilganligi bilan xarakterlidir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.Islom. Spravochnik / Usmonov M.A. tahriri ostida – T., 1987. 2-nashri. – B. 139-140.
2.Islom. Ensiklopediya: A-H / Z. Husniddinov tahr. ost. – T., 2003. – B. 313.
3.Kagarov Ye.G. Sostav i proisxojdenie svadebnogo obryada//Trudы AEL 1929. T. VIII. – S. 182.
4.Maxmud Qoshg‘ariy. Devonu lug‘atiturk. – T., 1960.T. 3- B .169
5.Musaqulov A. Marosimlarda yanganing o‘rni haqida// “O‘zbek marosim folklorini o‘rganishning yangicha tamoyillari”. Respublika ilmiy-nazariy konferensiya materiallari. Navoiy, 2007. 28 b.
6.Raximov P.P. Traditsionnoe mirovozzrenie tadjikov, problemы obrazov i simvolov v kulture: Avtoref. dis. … d-ra ist. nauk. SPb., 1999.
7.O‘zbek tilining izohli lug‘ati: 80000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmalari. J. III. N – Tartibli / Tahrir hay’ati: t., Mirzaev (rahbar) va boshq. – T., 2006. – B. 38.
[1] Бобоев Ҳ. Ҳасанов С. “Авесто” – маънавиятимиз сарчашмаси. Тошкент, “Адолат”, 2001. 101-бет.
[2] Ўша асар: 102-бет
[3] Ўша асар: 102-бет
[4] Ўша асар: 102-бет
[5] Ўша асар: 108-бет
[6] Фридрих Ницше. Зардўшт таваллоси. Тошкент. “Янги аср авлоди.” 2007. 66-бет.
[7] Жўраев Н. “Авесто” мўжизаси. Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2013. 14-б.
[8] Ҳамиджон Ҳомидий. “Авесто” сабоқлари. Тошкент. “Шарқ”. 2007. 108-бет.
[9] Ҳамиджон Ҳомидий. “Авесто” сабоқлари. Тошкент. “Шарқ”. 2007. 113-бет.
[10] Раззоқов А. Иқтисодий тафаккур сарчашмалари. Тошкент. “Ўзбекистон”. 2011. 20-бет.
