Alohida muhim ishlar bo‘yicha tergovchi Koryagin mashinaning orqa o‘rindig‘ida o‘tirar, toliqqan edi. Eski «Jiguli» ikki betida baqateraklar tizilgan, onda-sonda paxta laxtaklari to‘kilib qolgan yo‘ldan borar, mashina eshigi, asabni qaqshatib, muttasil g‘iyqillardi. Jumanov degani, mana, to‘rt oydirki, aybini bo‘yniga olmaydi. U yokda gruppa boshlig‘i Ambartsumyan siquvga olib yotibdi: «Biz sizni yosh, g‘ayratli mutaxassis sifatida bu ishga jalb qilgandik. Boshqalar obkom sekretarlarini yong‘oqdek chaqib tashladi. Siz bo‘lsangiz, allaqanday sovxoz direktorini eplay olmaysiz». Ming la’nat hammasiga! Paxtasigayam, Jumanovigayam! Avval ham «shug‘ullanishgan» u bilan. Bir emas, ikkita tergovchi… Umuman, o‘rgimchak uyasiga o‘xshaydi bular. Hammasi chatishib ketgan. Shu topda mashina haydab borayotgan Berdiyev ham ko‘ziga shubhali ko‘rindi. Viloyat prokuraturasi xodimi. Peshka! Qarang, shuniyam tagida mashina. «Nol — olti». O‘zida-chi? Kichik adliya maslahatchisi-da! Mototsikl ham yo‘q… Muncha g‘iyqillaydi bu eshik?! — Mashinangizni moylasangiz bo‘lmaydimi, Berdiyev? Berdiyev ortiga qarab jilmaydi: — Kechirasiz, Vasiliy Stepanovich! — dedi chap qo‘li bilan rul ushlaganicha, o‘ng qo‘lini ko‘ksiga bosib. — Mashina meniki emas… «Qo‘lini ko‘ksiga qo‘yishga balo bormi? Qullik psixologiyasi!» — Nima, otangiznikimi? — Yo‘q, Vasiliy Stepanovich! Qo‘shnimizniki. Bir kunga so‘rab oldim. Koryagin jilmaydi. — Tushunarli… Bundan chiqdi, qo‘shningiz Qahramon… — Qahramon! — Berdiyev favqulodda yangilikni xabar qilayotgandek, samimiy shang‘illadi. — Qahramon Ona! O‘n ikkita bolasi bor. «Xo‘p qahramonlik qiptimi? Kalamushga o‘xshab bolalash jasorat bo‘lsa… Aslida, mana qayerda yotibdi o‘g‘irlikning ildizi! Churvaqalar tug‘ilaversa, yeyman-ichaman deb og‘zini ochib turaversa…» — Aytib qo‘ying, Berdiyev. Kampir mashinasining eshigini moylab yursin… Berdiyev kuldi. — Kampirning pravasi yo‘q, Vasiliy Stepanovich. Mashina haydolmaydi. — Bundan chiqdi, sizning ismingizga oformit qilgan… «Qahramon»ga qanday qarindoshchiligingiz bor? «Novodyashiy» savol, — Koryagin o‘zining soddaligidan miyig‘ida kuldi. — Bordiyu, Berdiyev mashinasini «Qahramon ona» nomi bilan xaspo‘shlagan taqdirda ham og‘zidan gullarmidi? Harqalay yurist…» — Aytdim-ku, qo‘shnisi bo‘laman! — Berdiyev orqaga o‘girilib tag‘in shang‘illadi. — Mashinani kampirning to‘rtinchi o‘g‘li haydaydi. Pedagog. Krupskaya mukofoti laureati. Maktabda rus tilidan dars beradi. «Laureat emish! Rus tilidan dars berarmish! Qani o‘sha laureatning shogirdlari? So‘roq paytida ko‘zini lo‘q qilib turadi. Rus tilini bilmasmish. Aslida-ku, sovet hokimiyatida oltmish to‘qqiz yil yashab rus tilini o‘rganmaslik… Biladi!!! Baloni biladi! O‘zini go‘llikka soladi. Keyin majbur bo‘lasan Berdiyevga o‘xshagan mahalliy huquqshunoslarni yordamga chaqirishga…» — Laureatingizning mashinasi tezroq yura oladimi, yo aravadan farqi yo‘qmi? — Mayli-ku, yo‘l tor, Vasiliy Stepanovich! Telejka chiqib qolishi mumkin… — Tor bo‘lsa, ko‘zingizga qarang! Meni birinchi marta ko‘rayotganingiz yo‘q! Motor kuchanib o‘kirdi. Mashina shiddat bilan yelib ketdi. Yo‘l chetidagi baqateraklar g‘oyib bo‘ldi. Na daraxt bor, na imorat. Hammayoq paxtazor. Ufqqacha, ko‘z ilg‘aguncha… to‘q yashil, qo‘ng‘irtob dalalar. Dilni g‘ash qiluvchi manzara… Koryagin bo‘g‘riqib, mashina oynasini tushirgan edi, yuziga chang urildi. Battar xunob bo‘ldi. «Qanaqa xudo qarg‘agan joy bu! Sentyabr o‘rtalab qoldi-ku, haliyam issiqqa chidab bo‘lmaydi…» Oradan hech fursat o‘tmay, dimog‘iga allaqanday bo‘g‘uvchi hid urildi. Xizmatchilik! Yurist aralashmaydigan soha yo‘q. Keyingi yillarda ekologiyaga oid ishlarni ko‘rishga ham to‘g‘ri kelgan — Dnepropetrovsk, Zaporoje… Ammo bunaqangi badbo‘y hiddan bahramand bo‘lish «nasib etmagan» edi…Atrofga alangladi. Nima balo, shu gadoytopmas joyda ham ximzavodmi? Yo‘q, ko‘z ilg‘aguncha ufqda na biron zavod korpusi, na tutun burqsitgan quvur ko‘rinadi. — Nima bu, Berdiyev? — dedi oynani shosha-pisha ko‘tarib. — Defoliant… — Berdiyev yo‘ldan ko‘z uzmay borarkan, tushuntirdi. — Butifos sepmasa, g‘o‘zaning bargi to‘kilmaydi. Koryagin horg‘inlik bilan ko‘zlarini yumdi. Daf’atan sog‘inch bir tuyg‘uni his etdi. Moskva atrofi… Sokin kuz… Tiniq osmon… Kristalldek beg‘ubor havo… Hozir eng yaxshi fasl. Pushkin aytganidek, «ma’yus va go‘zal…» «Babe leto» degan gap bor. Har yili sentyabrda er-xotin otpuska olib, Podmoskovega — qaynonasinikiga borishardi. O‘rmon. Oltindek sarg‘aygan emanlar… Shamol epkinida zirillab turgan oq qayinlar… Yam-yashil archazor… Kuzgi qo‘ziqorinlar… Qaynonasi — Nadejda Vasilevna ularni jon-dili bilan kutib oladi. Moskvadagi oliy kategoriyali restoran oshpazi ham borsh bilan chuchvara pishirishda Nadejda Vasilevnaning oldidan o‘taversin! Hayron qolasan: «Go‘zallik saloni»ning bosh kosmetologi qayoqdayu, qozon-tovoq qayoqda! Olgani aytmaysizmi, xotinini! Erta-indin doktorlik dissertatsiyasini yoqlay deb turgan olima! Kibernetikaning man-man degan «xudo»lari tan beradi unga. O‘sha akademiklar Olenkaning qo‘ziqorin marinovka qilishini bir ko‘rsami! Sentyabr — er-xotin orziqib kutadigan oy… Afsus, bu yilgi ta’til ham harom bo‘ldi… To‘g‘ri, aynan shu oyda ta’tilga chiqishining bitta noqulayligi bor. Natashenkaning o‘qishi boshlanadi. (Bu yil yettinchi sinfda o‘qiyapti). Ustiga-ustak musiqa maktabi — violanchelo… Lekin Olga (dono xotin — yarim davlat) buniyam yo‘lini topgan. «Tashvish qilma, Vasenka, Natasha yosh bola emas». To‘g‘ri aytadi: pod’ezddagi qo‘shni kampirga yigirma besh so‘m berishsa bas — qizaloq kechqurun issiqsiz qolmaydi. Ertalab xolodilnikni ochsa, «suxoy payok» muhayyo. Pishloq, kolbasa, sariyog‘, tuxum… tushlikni maktabda qiladi… Keyin musiqa maktabi. Kofe bor, buterbrod… …Shanba kuni kechqurun sakkizdan uch minut o‘tganda er-xotin Natashenkani stantsiyada kutib olishadi. Moskvadan qaynonasinikigacha elektrichkada qirq ikki minutli yo‘l. «Papochka!» — deydi qizalog‘i vagon zinasidan sakrab tushib. O‘pishadilar. Keyin babushkalarinikiga yo‘l oladilar. (Ajab! Qizaloq onasidan ko‘ra uni ko‘proq yaxshi ko‘radi). Ertasiga ota-bola qo‘ziqorin terishadi. Oyog‘iga krassovka, egniga gamash, oppoq vodolazka kiygan, ko‘kragi bo‘rtib qolgan Natashenka qo‘ziqorinlar g‘uj bo‘lib o‘sgan joyni ko‘rsa, yosh boladek irg‘ishlaydi: «Papochka, qarasang-chi, papochka, ko‘rmayapsanmi?» Savatchasini salanglatib o‘sha tomon yuguradi… Kechqurun buvisi Natashenkaning topqirligini maqtaydi… Koryagin o‘sha dilxush damlarni ravshan tasavvur qildiyu, yuragi orziqib ketdi. …Tormoz nolali g‘iyqillab, Koryaginning o‘zi ham, xayollari ham to‘zon ichida qoldi. Peshanasi oldingi, o‘rindiq suyanchig‘iga urilib, bir zum garangsib turdi-da, mashina yo‘l chetiga chiqib, ko‘ndalang to‘xtab qolganini payqadi. Traktorning tarillashi qulog‘iga kirdi. Alang-jalang qarab, bir emas, to‘rtta pritsep ulangan traktor tarillab, imillab, katta yo‘lni kesib o‘tayotganini ko‘rdi. — O‘lgani ketyapmizmi, Berdiyev?! — dedi qo‘l do‘lg‘ab. — Sekinroq yursangiz bo‘lmaydimi? Berdiyev unga qaramadi. Chap eshikni ochib, ovozi boricha bir nimalar deb baqirdi. Traktorchi uzr so‘ragan bo‘lib, qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi-da, pritseplarini sharaqlatgan ko‘yi katta ko‘chaga burilib ketaverdi. «Savodsiz! Ahmoq!». Koryagin motorni o‘t oldirishga behuda urinayotgan Berdiyevga jahl bilan qarab, eshik oynasini tushirdi. Yuziga chang urilib tupurdi. Motor hamon dumi bosilgan mushukdek big‘illar, ammo hadeganda o‘t olmas edi. Chang tarqalib, ko‘z o‘ngida g‘alati manzara paydo bo‘ldi. Biydek dala, paxtazor. Yuz qadamcha narida, marza boshida pritsep turibdi. (Hozir yo‘lni kesib o‘tgan pritsepga o‘xshagan). Boshiga oq mato o‘ragan ayollar, do‘ppi kiygan erkaklar ikki buklangan ko‘yi paxta to‘la etak orqalab, pritsep tomonga turnaqator kelyapti. Xuddi o‘zidan katta bug‘doy bo-shog‘ini ortmoqlagan chumolidek. Bir xillari hamon egat oralab ivirsib yuribdi. Bo‘yniga etak osgan. Chotini kerib, g‘ayritabiiy gandiraklagan ko‘yi qadam tashlaydi. Har bir g‘o‘za boshiga egilib, ikki qo‘llab paxta teradi, shosha-pisha etakka tiqadi. Etak soniya sayin shishib boradi. …Televizorda paxta terimini ko‘rgan edi. «Vremya»da. Qoracha yuzi tabassumdan porlab turgan mexanizator qiz… bunkerga qordek yog‘ilayotgan lo‘ppi paxtalar… U yana xiyla tikilib turdi-yu, bir narsani angladi: bular ro‘mol tang‘igan xotinlar emas, yosh qizaloqlar, do‘ppi kiyganlar alp qomatli erkaklar emas, yosh bolalar… «Shoshma, bunaqa manzarani yana qayerda ko‘ruvdi?» Berdiyev g‘udranib kapotni ochdi. Motorni titkilay boshladi. Esladi! Bir vaqtlar «Boshsiz chavandoz» filmini ko‘rgandi. O‘sha kinoda xabash qullar paxtani savatga terayotgani tasvirlangan edi… «Bu yerda etakka terishyapti…» Berdiyev bir balo qildi, motor o‘t oldi. — Bir minut! — dedi Koryagin hamon paxta terayotganlardan ko‘z uzmay. — Kim bular? — Terimchilar… — Berdiyev qo‘lini isqirt dokaga artib, kapotni qarsillatib yopdi. — Mashina-chi? — dedi Koryagin astoydil ajablanib. — Nega mashinada termaydi? — Paxta yalpi ochilmaguncha mashina dalaga tushmay-di, — Berdiyev joyiga o‘tirdi. — Bundan tashqari, qo‘l terimi toza bo‘ladi. «Jiguli» sekin o‘nglanib, yurib ketdi. Koryagin ortiga qarab, o‘zidan katta etakni ortmoqlab ketayotgan qizaloqlarga yana ko‘zi tushdi. Rahmi keldi. — Nega bolalar ishlayapti? Kattalar qayoqda? Berdiyev darhol javob bermadi. — Ularning ham o‘z yumushi bor… — dedi mujmal qilib. «Tushunarli… Bolasini paxtaga haydaydi, o‘zi chayqovchilik qiladi. Novosibirskka tarvuz oborib sotadi… Aslida-ku yoshlarni qishloq xo‘jaligi ishlariga jalb qilish hamma yerda bor. Moskvada ham kartoshkaga olib chiqishadi. Yuqori sinflarni. To‘qqizinchiga ko‘chsa, Natashenkani ham chiqaradilar. Balki, muzika maktabidan spravka berishar — barmoqlarini avaylashi kerak… O‘ziyam studentligida kartoshka tergan… Yomg‘ir yog‘ib turganida… Loy changallab… Bir safar, hatto to‘rt yuz kiloga olib chiqqan. Paxta nima…» — Qanchadan haq oladi? Beridev yaxshi anglamadi shekilli, so‘radi: — Kim? — Bolalar. Tergan paxtasiga? — Kilosi — besh tiyin. «Yomonmas. Bir kunda besh yuz kilo tersa, nakd yigirma besh so‘m! Bir oiladan beshta bola paxtaga chiqsa…»

* * *

«Jiguli» hamon g‘izillab borardi. Beridev bu yoqlarni yaxshi biladi: «Mestniy kadr», «XXV parts’ezd» sovxozining sobiq direktori Panji Jumanov bilan hamqishloq… Mashina sovxoz markaziga yetib keldi chog‘i, xiyla obod manzara ko‘rinadi. Ko‘chaning bir tomoni — gulzor. Urush qurbonlariga o‘rnatilgan didsizgina haykal. Bir yokda ikki qavatli bino. Sovxoz idorasi bo‘lsa kerak, marmar «shuba» bilan suvalgan. Undan narida tepasiga «Chayka» deb yozilgan yozgi kinoteatr. Yo‘l chetida rus va o‘zbek tillarida har biri odamdek harflar bilan yozilgan shior: «Paxta — o‘zbek xalqining internatsional burchi!» Zum o‘tmay, markaz ortda qoldi. Tuprog‘i o‘ynab yotgan qishloq ko‘chasiga kirdilar. Ko‘cha chetida zamonaviy beton simyog‘ochlar. Suvi qurigan tsement ariq. Aksariyatining devori oqlanmagan uylar. Ba’zilarining tomi shifer bilan yopilgan. Tepasida televizor antennasi. Ba’zilari suvoqli tom. Ustiga g‘o‘zapoya bostirib qo‘yishibdi. (Shuning uchunmi, uylar yanayam pastqam ko‘rinadi). Dehqon xalqi tadbirli bo‘ladi. Bu yoqlarda g‘o‘zapoyani o‘tin o‘rnida ishlatishlari Koryaginning qulog‘iga chalingan edi. Holbuki, tuman markazidan magistral gaz quvuri o‘tgan. Nari borsa, o‘n besh chaqirim… Nachora, gazdan ko‘ra g‘o‘zapoyani afzal ko‘rsa — o‘zining ishi. «Jiguli» bo‘yog‘i uniqqan darvoza oldida to‘xtadi. — Keldik! — Berdiyev mashinadan tushib, darvozaga bordi. — Marhamat! — dedi xuddi o‘z uyiga taklif qilayotgandek. Darvozani taqillatib o‘tirmadi. Kafti bilan itargan edi, bir tavaqasi g‘iyqillab ochildi. — Kelavering, Vasiliy Stepanovich. Koryagin darvozadan kiriboq to‘xtab qoldi. Eh-eh, hovlimas, butun boshli ogorod-ku 6u! Bemalol ko‘pqavatli imorat qursa bo‘ladi! Har kim shunchadan yerni egallab olaversa… Razm solib, bir narsani angladi. Hovli katta bo‘lgani bilan bir qarich ham bo‘sh joy yo‘q edi. Bir tomonda pomidor, kartoshka, bodring pushtalari. Bir tomon jo‘xorizor. So‘talari yig‘ib olingan, ammo sarg‘aygan poyalari so‘ppayib turibdi. Nariyoq olmazor… O‘rik, olcha daraxtlari… Koryagin beixtiyor Berdiyevga ergashib chap tomondagi bostirma oldiga bordi. Bostirmada chang o‘tiraverib, rangini aniqlab bo‘lmaydigan ahvolga kelgan AZLK «Moskvich» mashinasi turibdi. («To‘g‘ri, protokolda qayd etilgan».) Mashina yonboshida bitta zanglagan kanistr, ikkita pachoq flyaga dumalab yotibdi. Unga tutash yana bir bostirma. Qoziqqa bog‘langan ola sigir erinchoqlik bilan jo‘xoripoya kavshaydi, ustiga qo‘ngan xira pashshalarni dumi bilan haydaydi. Bir chekkada yonboshiga tezak yopishgan buzoq yotibdi. Koryagin bostirmaning pastqam burchagida bog‘log‘li turgan eshakni daf’atan ko‘rmagan ekan. Eshak uzun quloqlarini dikkaytirib, shu tomonga horg‘in qarab turdi-da, bir-ikki hirqilladi. Keyin, nola qilgandek hangrab yubordi. Koryagin hovlini yana bir karra ko‘zdan kechirib chiqishga ulgurdi. Burchakda tandir. Yonida oshxona: qiya eshigidan ko‘kimtir tutun chiqyapti. Etak tomonda ikki uy, oldi ayvon. Ro‘paradagi tokning yog‘och so‘rilari tom ustiga chiqarib yuborilgan. «Hamma gap — mana shu pastqam uylarda! O‘zini bechorahol ko‘rsatadi-yu, polini ko‘chirsangiz, tagidan bir xum oltin chiqadi!» Darvoqe, yonbosh tarafda yana bir uy qurila boshlagan. Xom g‘ishtdan devor ko‘tarilgan-u, tomi yopilmay chala qolgan. Ko‘nglida hayrat aralash nadomatga o‘xshash tuyg‘u uyg‘ondi. Allaqaysi gazetada o‘qigan maqola esiga tushdi. Qiziq odamlar! Bir qarasang, turish-turmushi — g‘irt qashshoq! Na odamlardek obstanovka qiladi, na kurortga boradi… Nuqul pul yig‘adi. Jinoyat kursisiga o‘tirishdan ham qo‘rqmaydi. O‘n yil, o‘n besh yil to‘playdi-da, bir kechada osmonga sovurib to‘y qiladi. Keyin yana yig‘adi. Bittasi — mana shu Jumanovmi? O‘qimishli, oliy ma’lumotli… «Madaniyatli»sining ahvoli shu bo‘lsa, boshqalardan o‘pkalamasa ham bo‘ladi… Millioner — gadolar! Nihoyat eshak entika-entika jimib qoldi. Berdiyev turgan joyida uy egalarini chaqirdi. Oshxonaning qiya ochiq eshigida boshiga eski ro‘mol tang‘igan qop-qora, ozg‘in kampir ko‘rindi. Ro‘mol tagidan oqargan sochlari to‘zg‘ib chiqqan, guldor ko‘ylagining yengini shimarib olgan, qopdek keng ko‘ylak beo‘xshov halpirab turardi. «Latta o‘ralgan shvabraga o‘xshaydi, — deb o‘yladi Koryagin. Ajab, ko‘nglida armon emas, qiziqish, uyg‘ondi. — Bunaqa hayotga qanday chidaydi sho‘rliklar… Ko‘nikib ketgan-da! «Odamzodning eng katta baxti — ko‘nika bilish. Odamzodning eng katta fojiasi — ko‘nika bilish… Kim aytgan edi?» Eslay olmadi. Kampir shoshib qoldi. Bilaklariga begona erkaklar nazari tushib «gunohga botayotgandek», hovliqib yengini tushirdi. Ro‘molini qayta o‘rab, salom berdi. Berdiyev bilan uzoq omonlashdi. Koryaginga ham alohida ta’zim qildi. Bir nimalarni gapirib, ayvon tomon yo‘l bosh-ladi. Berdiyev uning ketidan ergasharkan, Koryaginni ham taklif etdi: — Kelavering, Vasiliy Stepanovich. Kampir shosha-pisha uyga kirib ketdi. Koryagin chor-nochor ayvon peshiga keldi. — Berdiyev, — dedi imkoni boricha osoyishta gapirishga urinib. — Jumanovning onasiga ayting. Biz zaril ish bilan kelganmiz… — Onasimas, xotini… — Berdiyev xijolatli iljaydi. «Xotini?! Nahot shu ayol…» O‘sha ondayoq «kampir» ichkaridan yangi ko‘rpachalar olib chiqdi. Xontaxta atrofiga poyandoz to‘shab, oppoq, ozoda dasturxon yozdi. Bir zumda to‘rtta kattakon patir, patnisda oltindek tovlanib turgan uzum olib keldi. Berdiyevga qarab, bir nima dedi. — Dasturxonga taklif qilyapti, — dedi Berdiyev ayoldan ko‘z uzmay. — Vaqtimiz ziq! — Koryagin goh Berdiyevga, goh «kampir»ga qarab, bosh chayqadi. Shunda «kampir» unchalik ham qari emasligini, harakatlari chaqqon va shiddatli ekanini his etdi. — Noqulay bo‘ladi, Vasiliy Stepanovich! — Berdiyev tuflisini yechib, ayvonga chiqdi. — Odat shunaqa. Koryagin istar-istamas xontaxta yoniga cho‘kkalarkan, ko‘nglida noxushlik sezdi. «Boshlandi! — dedi injib. — O‘rgildim odatlaringdan!» — Yuzini o‘girib, bir nuqtaga tikilib o‘tiraverdi. Bir mahal Berdiyev emin-erkin shovqinlab gapirayotganini eshitib, boshini ko‘tardi. Ayvon oldida bo‘y-basti bab-baravar ikkita bola turar, Berdiyev kulimsirab, ularga bir nimalarni tushuntirar (ehtimol, nimanidir so‘rar) edi. Bolalar negadir iljayib, javob qiladi, papkasini muttasil salanglatadi. Birining bo‘ynida galstuk, ikkinchisi galstugini yechib, shimining cho‘ntagiga suqqan, kissasidan bir uchi chiqib osilib turibdi. «Jumanovning egizaklari. Beshinchi sinfda o‘qiydi. (Buyam protokolda bor)». Berdiyev nimadir degan edi, bolalar chug‘ur-chug‘ur qilib uyga kirib ketdi. Ayol paxta gulli choynak, to‘rta piyola (qiziq, nega to‘rtta?) keltirib xontaxtaga qo‘ydi. Koryagin, beixtiyor tag‘in zehn soldi. Yo‘q, harqalay xotini Jumanovdan qari ko‘rinadi. Ancha qari! Peshanasini ajin bosgan, ko‘zlari horg‘in… Ayniqsa, bo‘yni toshbaqaning kosasiga o‘xshaydi. Qaynonasining gapi lop etib esiga tushdi. «Xotin kishi bo‘ynidan qariydi. Xotinni g‘am qaritmaydi, er qaritadi». Naqadar dono ayol Nadejda Vasilevna! Uyatsiz Jumanov! O‘zi pulni pul bilan o‘ynagan, suyuq ayollar bilan ishrat qilgan. Sho‘rlik xotini bu yokda… Feodal! Ayvon zinasida tapir-tupir eshitildi. Maktab formasini yechib, oyog‘iga etik kiyib olgan egizaklar bir nima deb g‘ujur-g‘ujur qila boshladi. Ayol oshxonaga yo‘naldi. Dasturxonda yotgan nonga aynan o‘xshash bitta patirni teng ikkiga bo‘lib, yarmini unisiga, yarmini bunisiga berdi. Zipillab kelib ayvon peshida osilib yotgan ikkita etakni bolalariga tutqazdi. Egizaklardan biri etakni qo‘ltig‘iga qistirib, non kavshagancha, darvoza tomon ketdi. Ikkinchisi to‘satdan etakni yerga uloqtirdi. Turgan joyida tepinib, bir balolar deb chinqirdi. Ko‘zlarida g‘alati o‘t yonib ketganday bo‘ldi. — Paxta tergisi kelmayapti, — dedi Berdiyev kulimsirab. Nimanidir tushuntirmoqchi bo‘lgan edi, bola unga yovqarash qilib, hurpaydi. «Otasiga tortgan qaysar ekan, — deb o‘yladi Koryagin undan ko‘z uzmay. — Genetika!» Xotin yerda yotgan etakni silkitib, changini qoqdi. Tag‘in bolaga tutqazdi. Allanima deb yupatdi chog‘i, bola istar-istamas eshik tomon yurdi. Ayol tag‘in oshxonaga kirib ketdi. Noxush sukunat cho‘kdi. Allaqayerda musicha kukuladi. Bostirma tomonda sigirning pishqirgani eshitildi. — Marhamat Vasiliy Stepanovich! — Berdiyev yarim piyola choy uzatdi. Koryagin chanqagan edi. Choy ho‘pladi. — Uzumdan oling, — dedi Berdiyev qistab. — Berdiyev! — Koryagin astoydil ranjib, chimirildi. — Biz mehmondorchilikka kelgan emasmiz. Chaqiring anavi xotinni. Palovi kerakmas! Berdiyev unga allanechuk xotirjamlik bilan bir lahza tikilib turdi-da, qo‘lidagi piyolani dasturxonga qo‘ydi. Oshxona tomon qarab ovoz berdi. «Anga» dedimi, «yanga»mi, Koryagin yaxshi anglamadi. Xotin oshxonadan mo‘raladi, sun’iyroq iljayib javob qildi. Xuddi shu payt uy eshigida ikki yoshlardagi qip yalang‘och, do‘mboqqina o‘g‘il bola ko‘rindi. O‘zicha g‘udranib ostonadan oshib o‘tmoqchi bo‘ldi-yu, qoqilib ketdi. Yuztuban yiqilib, ovozi boricha yig‘lab yubordi. Berdiyev o‘rnidan ildam turib, o‘sha tomon yurgan edi, oshxonadan ayol otilib chiqdi. Yo‘l-yo‘lakay allanima deb javradi. Berdiyev ayvon peshiga yetib bormasdan uy ostonasida egniga eski atlas ko‘ylak kiygan, uzun sochini ikkita qilib o‘rgan qiz paydo bo‘ldi. O‘ng biqinini changallaganicha, engashib bolaga qo‘l cho‘zdi. Koryaginning yuragi orziqib ketdi. «Natashenka bilan teng bo‘lishi kerak». Qizning allaqayeri chindan ham Natashenkaga o‘xshab ketardi. Bo‘y-bastimi, oppoq yuzi-mi… Yo‘-o‘q! Natasha bunaqa qiltiriqmas, rangi ham zahil emas, sog‘lom, o‘ktam… Ayol yugurib kelib bolani qizning qo‘lidan oldi. Bag‘riga bosgancha uyga kirib ketdi. Atlas ko‘ylakli qiz ayvon o‘rtasida to‘xtab qolgan Berdiyevga salom berdi. Koryagii uning ko‘zlarida kattalarga xos allanechuk chuqur ma’no borligini daf’atan idrok etdi. Berdiyev nimadir so‘ragan edi, qiz bir zum so‘zsiz-sadosiz tikilib turdi-da, biqinini changallagan ko‘yi uyga kirib ketaverdi. Ichkaridan ayolning erkalovchi ovozi eshitilar, bola hamon g‘ingshib yig‘lar edi. «Eri qamalmasa bu ham Qahramon ona bo‘larmidi… Bir emas, beshta bola. Nima zaril? O‘nta nimjon bolani baxtsiz qilgandan ko‘ra bitta sog‘lom bolaga baxt bergan yaxshi emasmi?» Koryaginni yana xayol olib qochdi. Natashenka kichkinaligida juda yig‘loqi edi. Er-xotin oqshomlari Sokolnikiga chiqib, sayr qilishar, kolyaskani itarib borayotgan Olga, qizaloq hadeb yig‘layverganidan xunobi oshib baqirib berardi: «Men buni yolg‘iz o‘zim uchun tug‘dimmi, yo o‘ynashdan orttirdimmi? Ovut bolangni!» Koryagin bir qo‘llab «lyu-lyu-lyu» deb, kolyaskani beo‘xshov silkitar, ikkinchi qo‘li bilan xotinining yelkasidan quchib, taskin berardi: «Senga asabiylashish mumkin emas, jonim…» Oxiri Natashenka uxlab qolar, er-xotin araz-tarazni unutib, uyga qaytishar, (uylari parkka yaqin), lift chaqirib, o‘n to‘qqizinchi qavatga ko‘tarilishar, shunda Olga erkalanib uning bo‘yniga osilardi: «Bo‘ldi, Vasenka, endi hecham tug‘mayman». …Nihoyat, ichkarida bola yig‘isi tindi. Ayol ayvonga chiqib, xontaxta yoniga tiz cho‘kdi. Uzum boshlarini maydalab, tanovul qilishga undadi. Qiziq, uning nigohida na asabiylik, na jahl sezilardi. Go‘yo bolasini kolyaskada sayr qildirib, endi uxlatgan baxtiyor onadek xotirjam va osoyishta edi. Ayol Berdiyevdan ko‘z uzmay, allanimalarni gapirdi. Uzoq gapirdi. Avval vazmin, keyin bezovtalanib… Berdiyev quloq qoqmay tinglab o‘tirar, ora-chora bosh irg‘ab, ma’qullab qo‘yardi. Go‘yo tergovchi emas, tug‘ishgan ukasidek. — Nima deyapti? — Koryagin xotinning gapini bo‘lib, Berdiyevdan so‘radi. — Qizi ikkinchi marta sariq bo‘pti. Kasalxonada joy yo‘qmish… — Nima, siz vrachmisiz? — Koryagin garchand ko‘nglida qizga achinsa ham, xunobi oshdi. Sigaret tutatdi. — Erim qachon chiqadi, deyapti, — Berdiyev ayolning shuncha gapini lo‘ndagina tarjima kildi. — Ko‘rgani borishsa kiritishmabdi. — O‘zingiz yuristsiz-ku, Berdiyev! Tushuntiring. Tergov tugamaguncha svidaniye berilmaydi. Berdiyev so‘zini tugatar-tugatmas, ayolning yuz ifodasida hayrat paydo bo‘ldi. Bir nimalarni tez-tez gapirdi. — Erim «koma»ga tushib qolmaydimi, deyapti. Jumanovning saxar kasali bormish. Holi nima kechadi, deyapti… Haligacha ko‘mir olishmabdi. Qish kelyapti, nima qilamiz, deyapti. «Ko‘mir olmaganmish, — deb o‘yladi Koryagin ijirg‘anib. — Ishlatsin xumchaga bosib qo‘ygan oltinlarini!» — Aytib qo‘ying, Berdiyev! — dedi qovog‘ini solib. — Albatta, qamoq — sanatoriy emas. Ammo qo‘rqmasin, eri ochidan o‘lmaydi! — Sigaretni yerga tashlash uchun yonboshiga o‘girilgan edi, besh-o‘n qadam narida to‘dalashib turgan odamlarga ko‘zi tushdi. Olacha matodan ko‘ylak kiygan kampirlar, qora-qura yosh bolalar… Yaqin kelishga hayiqib, g‘uj bo‘lib turishibdi. «Tomoshabin yetishmayotuvdi o‘zi!» — Ayting, — dedi u goh Berdiyevga, goh xotinga qarab. — Erining tezroq chiqishi va umuman, chiqish-chiqmasligi ko‘p jihatdan unga bog‘liq! Tarjima tugar-tugamas, ayolning ko‘zlarida umid yarq etdi. — Nima xizmat bo‘lsa, tayyorman, deyapti. — Mana bu boshqa gap! — Koryagin xotinning ko‘ziga sinovchan tikilgan ko‘yi ta’kidladi. — Har bitta so‘zimni aniq-ravshan tarjima qiling, Berdiyev. Buning gapini ham so‘zma-so‘z tarjima qilasiz. — Biz, Jumanova, sizni so‘roq qilmokchi emasmiz. So‘roq qilsak, chaqirtirib olardik. Shunchaki, suhbatlashgani keldik. Qancha ochiq gaplashsak, shuncha yaxshi. Siz eringizning sog‘-salomat chiqib kelishini istaysizmi? — Erimdan boshqa suyanchig‘im yo‘q, — Berdiyev qoidaga binoan so‘zma-so‘z tarjima qila boshladi. — Tepamda Xudo turibdi. Erim begunoh! — Shoshilmang, Jumanova. Begunoh odam qamalmaydi. — Erimda gunoh yo‘q! — dedi xotin qaysarlik bilan. — Beshta bolangizni o‘ylang, — dedi Koryagin uning ko‘ziga qattiq tikilib. — Qancha rost gapirsangiz, shuncha yaxshi. O‘zingizga ham, bolalaringizga ham. Ayol uzoq jimib qoldi. Ko‘ziga mung cho‘kdi. Nihoyat, past ovozda allanima dedi. Berdiyev uning so‘zlarini tarjima qildi. — Bolalarni o‘ylasa erimni nega qamaydi, deyapti. — Qonun oldida hamma bir. Beshta bolasi bo‘ladimi, o‘ntami. Lekin biz yordam berishga tayyormiz. Azbaroyi bolalari tufayli. Faqat… Jumanova ham bizga ko‘maklashishi… Berdiyev tarjimani tugatmasidan ayol chuqur xo‘rsinib, anchayin qat’iy ohangda nimadir dedi. — Unaqa bo‘lsa qizimni kasalxonaga yotqizinglar, qizim paxtada ishlab shu dardni orttirgan, deyapti. — Yaxshi… — biqinini changallab turgan qiz (Natashenkaning tengdoshi) tag‘in Koryaginning ko‘z o‘ngiga keldi. — Qizaloq masalasida yordam berish mumkin. U fikrni yakunlab ulgurmay, xotin tag‘in gapga qo‘shildi. — Erimni tezroq chiqarib beringlar, deyapti. Koryaginning ensasi qotdi. «Mantiqni qarang!» — Jumanova, — dedi o‘zi xohlagandek keskinroq ohangda. — Men boshida aytdim: eringiz Jumanovning qamoqdan chiqish-chiqmasligi ko‘p jihatdan sizga bog‘liq. Siz, haqiqatni tiklash yo‘lida tergovga yordam berishingiz kerak. Shunda hammasi yaxshi bo‘ladi. Tushunarlimi? Ayolning ko‘zlarida yana umid uyg‘ondi. — Jumanova! — dedi Koryagin aniq-ravshan qilib. — Biz sizga, bolalaringizga yomonlik tilamaymiz. Sizdan faqat bir narsani so‘ramoqchimiz. Eringiz Jumanov Panji o‘z pokazaniyesida aytgan: mejrayonniy paxta punkti mudiri Omonov bilan til biriktirib, yo‘q paxtani bor qilib yozganlar. Evaziga Omonov o‘ttiz ming, eringiz o‘ttiz mingni bo‘lashib olgan. Shundan yigirma besh mingni o‘tgan yil 23 oktyabr seshanba kuni kechasi eringiz sizga ko‘rsatgan. Pul asosan ellik so‘mlik, yigirma besh so‘mliklar bo‘lgan. Bu faktni paxta punkti mudiri Omonov ham yozib bergan… Jumanov besh ming so‘mni qayoqqa sarflaganining hozircha ahamiyati yo‘q. Lekin yigirma besh mingni sizga ko‘rsatgani aniq. Iltimos, eslab ko‘rsangiz, o‘sha pul qayoqda? Koryagin mulohazalarini dona-dona qilib aytdi. Berdiyev ham xuddi shu ohangda tarjima qildi. Koryagin ayolning ko‘zlariga tikilib, yuzidagi har bir ifodani kuzatib turdi. Xotin avvaliga hayron bo‘ldi. Goh Berdiyevga, goh unga mo‘ltirab termildi, keyin ko‘zlari alamdan qisilib, bidir-bidir qila boshladi. — Tushuntiring, Berdiyev! — dedi Koryagin xotinning javobini kutmay. — Eri hammasini tan olgan. Jumanova! Tushunsangiz-chi! Sabil qolmaydimi o‘sha yigirma besh ming! Eringiz arzimaydimi yigirma besh mingga?! Xotinning rangi gezarib, bo‘yni battar tirishib ketdi. Ko‘zlari g‘azabdan yonib, o‘rnidan sapchib turdi. Chinqirib, soniga shapatilay boshladi. Barmog‘ini bigiz qilib hovlining goh u, goh bu burchini ko‘rsatdi. Oxiri, guvala devorli pastak bostirmaga imo qilgancha, og‘zidan ko‘pik sachratib ayyuhannos soldi. — Bu qandoq zulm! Qandoq bo‘hton! — Berdiyev xotinning gaplarini shosha-pisha tarjima qilishga kirishdi. — Ikki marta tintuv qildilaring! Xohlasang yana yuz marta tekshir. Ming marta tekshir! Hech vaqo yo‘q bu xonadonda. Erim bolalariga harom yegizgan emas. Erimda gunoh yo‘q! Yo‘q! Jonimni olmoqchimisan? Ol! Otib tashla! Ana, xohlagan joyingni titkilayver. Tekshirmaganing bitta xalajoy qoldi. Kovlab ko‘r o‘shaniyam! Koryagin istehzoli kulimsiradi. Ha, avvalgi tergovchilar ikki marta tintuv qilgan… Lozim bo‘lsa Ambartsumyandan sanktsiya oladi-da, kovlatadi o‘sha tualetni ham! Xotin hamon og‘zidan ko‘pik sachratib qo‘shqo‘llab tiz-zasiga shapatilar, ammo yig‘lamas edi. (Yig‘lasa yaxshi bo‘lardi… Harqalay ko‘ngli eriydi… Tilzaboni ochiladi.) Xotin borgan sayin avjga minar, hali-veri jag‘i tinadiganga o‘xshamasdi. Koryaginning qulog‘i shang‘illab ketdi. — Nima deydi bu, Beridev? — Menga otasiz bola kerakmas, deyapti. Beshta bolamni bag‘rimga olaman-da, o‘zimga-o‘zim o‘t qo‘yaman, deyapti. — Qo‘ysa-qo‘yaversin! Odati shu bularning! Fanatichka! Odamga o‘xshab suhbatlashay desang… — Qoryagin shahd bilan o‘rnidan turgan edi, xotin kutilmaganda bilagiga chang soldi. Ikkinchi qo‘li bilan Berdiyevning yoqasidan ushlab, pastga sudray boshladi. Koryagin esankirab qoldi. Besh daqiqa avval qo‘ydek yuvosh bo‘lib dasturxonga taklif qilayotgan odam… Qo‘li muncha qattiq bu kampirning… Bir tomonda Koryagin, bir tomonda Berdiyev harchand yulqinishmasin, xotinning ombirdek qo‘lidan chiqib ketolmas, ayol nuqul «yur, yur!» deb chinqirardi. — Berdiyev! — dedi Koryagin siltanib. — Aytib qo‘y bu shallaqiga. Bugunoq erining oldiga oborib tiqib qo‘yaman! Berdiyev tarijmani tugatar-tugatmas xotin battar jazavaga tushdi. Ikkalasini baravar silkitib, dod soldi. — Qamoqqa olib bor, deyapti… — Berdiyev rangi o‘chib, ayolga allanima dedi. Insofga chaqirdi chog‘i. Ammo xotin esdan og‘ib qolganga o‘xshar, nuqul ikkala raqibini ayvondan yerga olib tushishga urinib, tortqilar edi. Umrida bunday xo‘rlik ko‘rmagan Koryagin g‘azablanib ketdi. — Qo‘yvor, qanjiq! — dedi hayqirib. Bola yig‘isi eshitildi. Uy ostonasida boyagi rangsiz qiz yalang‘och ukasini ko‘tarib turar, bola shovqin-surondan qo‘rqib uyg‘ongan shekilli, chirillab yig‘lar, rangsiz qizning ko‘zlari jiqqa yoshga to‘lgan, ammo indamasdi. Ayolning changak qo‘llari darhol bo‘shashdi. Gandirak-lagundek chayqalib borib, bolani qo‘liga oldi. Ho‘ngrab yig‘lab yubordi. Berdiyev sholchada to‘nkarilib yotgan shlyapasini olib kiydi. Koryagin galstugini to‘g‘riladi. «Isterichka!» — deb o‘yladi nafrat bilan. Shu payt yonbosh tomondan g‘o‘ldiragan ovoz keldi. — Nega ayol kishini haqorat qilasan, yigitcha? Koryagin jahl bilan burilib qaradi. Tomoshaxo‘rlar ko‘payib ketgan, boyagi kampirlaru bolalar orasida endi salla o‘ragan chollar, yosh ayollar, erkaklar ham ko‘rinar, qirq chog‘li olomon yarim doira yasab o‘shshayib turardi. — Kim? Kim u gapirgan? — dedi Koryagin xezlanib. Og‘ir sukunat cho‘kdi. Ruscha gapirgan odam qo‘rqdi shekilli, miq etmadi. Olomon ham jim edi. — Kim? — Koryagin dag‘dag‘a bilan ta’kidladi. — Qani, chiqsin bu yoqqa! Javob bo‘lmadi. Sallali chollar, uzun ko‘ylakli kampirlar ming‘ir-ming‘ir qildi. — Xo‘p… men… — Nihoyat, orqaroqda turgan ayiqsifat erkak ikkilanib davradan chiqdi. — Men gapirdim, — dedi ayvon peshiga kelib. Boshida yag‘iri chiqqan do‘ppi, egnida uniqqan ko‘ylak, oyog‘ida poshnasi qiyshiq etik… — Nega xotin kishini haqorat qilasiz, yigitcha? — dedi sof rus tilida. Biroq bu safar sizlab gapirdi. — Nima, akasimisiz, qudasimisiz? «Eh-he! Ruscha matallniyam biladi bu!» — Men sizga yigitcha emasman! — Koryagin uning ko‘ziga tikandek qadaldi. — Men alohida muhim ishlar bo‘yicha… — Nega qiynaysizlar sho‘rlikni! — «Ayiq» uning gapini eshitmagandek qo‘l siltadi. — Necha marta obisk qilasizlar? — Xohlaganimizcha! Tushunarlimi? Xohlaganimizcha! O‘zingiz kimsiz? Marhamat qilib ko‘rsating hujjatingizni! Kim sizga ruxsat berdi xizmat burchini o‘tayotgan… — Qo‘rqitmay qo‘yaqoling… — «Ayiq» sochi qirtishlangan boshidan do‘ppisini yechib, kaftiga urib qoqdi. Qayta kiydi. Lapanglab borib Jumanovani yelkasidan quchdi. Yupatib, allanima dedi. Xotin battar ho‘ngray boshladi. «Ayiq» yig‘layotgan bolani uning qo‘lidan avaylab oldi. Bir qo‘llab bolani ko‘targancha, rapidadek kafti bilan ayolning boshini siladi. Ayol hiqillab yig‘lar, nuqul bir so‘zni qaytarar edi. «Akajon! Akajon!» Olomon orasida g‘ovur-g‘ovur boshlandi. Kosovdek qop-qora, ozg‘in chol qo‘lini paxsa qilib, bir nima deb chiyilladi. — Ketish kerak, Vasiliy Stepanovich, — dedi Berdiyev ruhsiz ohangda.

* * *

Mashina sekin yurib borar, Koryaginning dili xufton edi. «Aslida «suhbat»ni yumshoqroq ohangda qilish kerak edi. Harqalay tergov emas bu. Umuman olganda qonunga xilof. Lekin niyat yaxshi edi-ku! Ko‘rmaysizmi bu fanatiklarni!» Xotinning lo‘livozligi, «ayiq»ning dag‘dag‘asi qulog‘idan ketmas, g‘ijinar edi. «Yaramas! Sensirab gapirdi-ya! Hammasining ildizi bir! Hammasi chatishib ketgan!» — Boyagi kim edi, Beridev? — Qaysi biri? — Dag‘dag‘a qilgan bosmachi? Berdiyev noxush g‘udrandi. — Bosmachi emas… — Bosmachi! — dedi Koryagin qat’iyat bilan. — O‘zi bo‘lmasa, ota-bobosi bosmachi o‘tgan. Basharasidan ko‘rinib turibdi. Familiyasi nima? — Cho‘ntagidan qalam-daftar chiqardi. — Aniq adresi! — Familiyasi — Jumanov. — Demak, Jumanovning akasi? — Yo‘q, amakivachchasi. — Ya’ni, qaysi ma’noda? — Qanday tushuntirsam ekan, Vasiliy Stepanovich… Jumanovning otasi boyagi… siz aytayotgan «bosmachi»ning otasi bilan aka-uka bo‘lgan. «Bosmachi»ning otasi frontdan invalid bo‘lib qaytgan, miroblik qilgan. Hozirgi tilda aytsak — irrigator. Jumanovning otasi partiya xodimi bo‘lgan… Aka-uka o‘lib ketganidan keyin… Koryaginning boshi g‘uvillab ketdi. «Akasi, ukasi, amakisi… nima ahamiyati bor?» — O‘zingizni qiynamang, Berdiyev. Shajaralarni tushuntirmay qo‘yaqoling. Nimaga shunchalik himoya qilib qoldi poraxo‘rning xotinini? Berdiyev yo‘ldan ko‘z uzmay borarkan, chuqur so‘lish oldi: — Aytdim-ku, amakivachchasi deb. Bizning odatda, otalar o‘lsa, avloddagi birinchi o‘g‘il hammaga ota o‘rnida o‘tadi. — Ota emish! — Koryagin istehzoli kuldi. Nima ish qiladi o‘sha «ota?» Machitda mulla emasmi, ishqilib? — Samosval haydaydi. PMKda… — Nechanchi PMK? — O‘n to‘rtinchi. — Ismi? — dedi Koryagin yondaftarga yozishda davom etib. — Qishlokda hamma uni Vali tog‘a deydi. Lekin asli oti — Valentin. — Nima? — Koryagin oldingi o‘rindiq tomon egildi. — Nima dedingiz? — Valentin… — Qanaqasiga? Berdiyev yelkasi osha unga xotirjam qarab qo‘ydi. — Vali tog‘a Leningrad blokadasidan chiqib kelgan ekan… Qirq uchinchi yilda. O‘n bir yoshida… Jumanovlar oilasi uni o‘g‘il qilib olgan.

* * *

— Ayblanuvchi Jumanovni so‘roqqa! Koryagin «Delo»ni g‘ijinish aralash hafsalasizlik bilan varaqladi. «Jumanov… Jumanov… Jonga tegdi! Pora olib, pora bergani fakt! Qo‘shib yozgani, amalini suiiste’mol qilgani — fakt! (149, 152, 149-prim moddalar.) Bo‘yniga olmaydi, vassalom! U yoqda gruppa boshlig‘ining dag‘dag‘asi. «Bir haftada bo‘yniga qo‘yasan, besh kunda pokazaniye olasan…» Aytishga oson! Odamga o‘xshab ishlaydigan alohida kabineting bo‘lmasa, aybdorni so‘roqqa shaharning narigi boshidan konvoy olib kelsa… Ustiga-ustak mana bu do‘zax jaziramasi!.. O‘marilgan qancha millionlar davlatga qaytarildi. Hali yana qanchasi topilarkin! Bitta konditsioner qo‘yib bersa haqqi ketadi bularning!» Jahl bilan borib, derazani ochdi. Yuziga issiq havo urildi. Kunbotar pallasi. Qilt etgan shamol yo‘q. Ro‘parada tomi qubbali allaqanday ko‘hna bino. Qaldirg‘ochlar vizillab uchib yuribdi. Pastda tor hovli. Beshinchi qavatdan qaragan odamga hovli yanayam kichrayib, katalakdek ko‘rinadi. O‘rtada qirg‘og‘i tsementlangan hovuz. Hovuz bo‘yida bir tup archa. Yaproqlariga chang qo‘naverib sarg‘ayib ketgan. Qismatidan noligandek, mung‘ayib turibdi. «Qayoqdan kelib qolding begona bu yurtlarga, birodar!» Vasiliy Stepanovichning ko‘z o‘ngida tag‘in Podmoskove o‘rmonlari jonlandi. Natashenkani sog‘inganini shu qadar chuqur his etdiki, ko‘ksining chap burchi sanchib ketgandek bo‘ldi. Qiziq, avval ham xizmat taqozosi bilan uzoq safarlarda ko‘p bo‘lgan. Lekin qizalog‘ini hech qachon bunchalik sog‘inmagan edi. «Olya nima qilayotgan ekan?» Shu paytgacha xayoliga kelishi bilan haydab solishga uringan ko‘ngilsiz xotirot to‘satdan butun tafsiloti bilan yopirilib keldi. Olga «boshqa tug‘mayman», deganiga qaramay, tag‘in bir marta bo‘yida bo‘lib qoldi. (Er-xotin harchand ehtiyotini qilishsa ham.) O‘shanda Natashenka, chamasi uch yoshlarda edi… Qoryaginning o‘ziga qolsa Olenkaning tug‘ishini xohlardi. (Balki o‘g‘il bo‘lar… Har qanday erkakning ko‘nglida o‘g‘il ko‘rishdek egoistik orzu bo‘ladi.) Bir kuni kechasi, (esida, qahraton qish edi) Natashenka uxlagach, er-xotin yotishganida Koryagin «yana bitta tug‘sang hech nima qilmaydi», degan ma’noda gapirdi. Olga talay fursat jim yotdi-da, to‘satdan «yorildi». «Vasiliy, — dedi bosiqlik bilan. — Sen halol odamsan. Shuning uchun aldashni xohlamayman. Esingdami, birovni sevib qolsam, sendan yashirmayman, degandim… Shundoq bo‘lib qoldi. — Javob kutgandek bir lahza jimib qoldi. Eridan sado chiqmagach, chuqur so‘lish oldi. Dona-dona qilib tushuntirdi. — Endi, bildimki, u sevishga arzimas ekan!.. Xotirjam bo‘l, ertaga abortga boraman». Koryagin ro‘y bergan voqeaning butun dahshatini endi tushunib yetgandek, sapchib turdi. «Demak, sen… sen… — dedi entikib. — Ayt! Kim o‘sha iblis!?» «Bo‘kirma, Natashenkani qo‘rqitib yuborasan. — Olga nihoyatda xotirjam alpozda dashnom berdi. — Qiziq odamsan, Vasya, — dedi deyarli erkalab. — Xo‘sh, o‘sha «iblis» kimligini aytsam, qo‘lingdan nima kelardi? Duelga chaqirasanmi? Yo borib so‘yib kelasanmi? — Yana chuqur so‘lish oldi. — O‘zim ahmoqman! — dedi o‘kinch bilan. — Vijdonim oldida pok bo‘lay deb… — Ovozida qat’iyat bilan ta’kidladi. — Xotiring jam bo‘lsin! Endi bunaqa «ish» takrorlanmaydi… Ajrashamiz desang, hoziroq razvod beraman. Axir biz zamonaviy odamlarmiz-ku, Vasiliy… Qizingdan ko‘ngling to‘q bo‘lsin. Natashenka o‘zimga tan… Xohlasang har hafta ko‘rib turasan». Koryagin paltoni yelkasiga ildi-yu, telpak ham kiymay, chiqib ketdi. Qor qiyalab urar, sovuq shamol uvillardi. (Moskva ko‘chalarida shamol shiddatli bo‘ladi…) Tongotarga yaqin qaytib keldi. Olga eridan xavotirlanib uxlamagan ekan. «Sovuq qotib ketgandirsan? — dedi oradan hech gap o‘tmagandek. — Damingni ol, ishga kechikasan».. Koryagin indamay narigi xonaga kirdi. Karavotchasida uxlab yotgan qizining yuzidan o‘pdi. «Vasya, — dedi xotini tashvishli shivirlab. — Bolani shamollatib qo‘yasan. Qara, hammayog‘ing qor-ku, jonim»… Koryagin qizalog‘i ustida bosh egib turarkan, endi mana shu jajji vujud dunyoda o‘zining eng aziz odami bo‘lib qolganini teran his etdi!.. U hamon deraza oldida turarkan, allaqachon unutilib ketgan noxush xotira nega aynan shu pallada xayoliga kelganini tushunmadi. Keyin nima uchundir ikki kun ilgari qishloqqa borganida Jumanovning kampir-xotini yuzi yanayam xunuklashib chinqirganini esladi. «Menga otasiz bola kerakmas, bolalarimni bag‘rimga olaman-u, o‘zimga o‘t qo‘yaman!» Dili battar xufton bo‘lib, xayolan qo‘l siltadi. «Bilganini qilmaydimi, o‘sha yovvoyi!». Derazadan nari ketarkan, yana bir karra osmonga qaradi. Quyosh hali botmagan, osmon g‘uborli, ondasonda isqirt bulut parchalari ko‘rinar, tashqaridan dim havo yopirilib kirardi. Shoshilmay stol yoniga borib o‘tirdi. Tomog‘i qaqrab, tortmani ochdi. « Pepsi-kola» shshpasiga qo‘l cho‘zdi. Shisha muzdek edi: yaqinda xolodilnikdan olib chiqishgan… Ochqichni stol ustiga qo‘ydi. Tiqinni ochmoqchi bo‘ldi-yu, nafsini tiydi. «Keyin». Shishani tag‘in tortmaga soldi. Yo‘lakda qadam tovushlari, soqchining «tek tur!» degan buyrug‘i eshitildi. Eshik ochilib, yosh serjant ko‘rindi. — O‘rtoq tergovchi… — Siz bo‘shsiz! — dedi Koryagin quruqqina qilib. Jumanov eshik oldida to‘xtadi. Katak ko‘ylagi g‘ijimlangan. Shimining bir pochasini negadir qayirib olgan. Soqoli o‘sib ketgan, yuzi shishgan… Keyingi paytda Koryagin uni har ko‘rganda beixtiyor asabiylashardi. Hozir ham shunday bo‘ldi. Biroq o‘zini bosdi. — O‘tiring, Jumanov! — dedi vazminlik bilan. Jumanov og‘ir qadam bosib, ro‘paradagi taburetkaga o‘tirdi. Zo‘r berib, bilaklarini silay boshladi. (Qo‘llari titrar edi). «Kishan siqdimi? Shunaqa! Kishan degani — bilakuzuk emas». — Xo‘sh, Jumanov, boshlaymizmi? — Koryagin deloni shoshilmay varaqladi. — Eng muhim dalillarni alohida diqqat bilan «qayta o‘qib chiqdi…» Keyin ayblanuvchining ko‘ziga sinovchan tikildi. Jumanov hamon bilaklarini silagan ko‘yi yerga qarab o‘tirardi. Ko‘zlari qizarib ketgan, lablari pors-pors yorilgan, og‘ir nafas oladi. — Shikoyat yo‘qmi, Jumanov? Sog‘liq yaxshimi? Rasmiyatchilik… Mayli, buyam kerak-da… «Uch kundan beri uyqu yo‘qmi? Kameradagi ikki retsedivist itning bolasiday do‘pposladimi? Do‘pposlasa-ku, mayli… Ko‘ngliga siqqancha xo‘rlagandir? Gapir! Savoding joyida. Yo‘l-yo‘riqni bilasan, Moskvada o‘qigansan… Aytaver! Qonunga xilof ish qilishyapti, menga ham jismoniy, ham ruhiy azob beryaptilar demaysanmi? Demaysan! Negaki qonunni avval boshi o‘zing buzgansan! Nima, shuncha qilg‘iliklaring evaziga biz seni boshimizga ko‘tarishimiz kerakmi?» — Sizdan so‘rayapman, Jumanov! Shikoyat yo‘qmi? Jumanov og‘ir bosh ko‘tardi, gapirmoqchi edi, bo‘g‘zidan xirillagan ovoz chiqdi. Porsillagan labini yalab qo‘ydi. «E, ha-a! «Kameradosh»laring bir sutkadan beri suv ichgani qo‘ymayaptimi? Nafas olsang ichingga olov kiryaptimi? Chanqoq azobi yomon… Ayniqsa, senga o‘xshagan «qand» kasali borlarga». Koryagin shoshilmasdan tortmani ochdi. «Pepsi-kola» shishasini stol ustiga qo‘ydi. Tortmada turgan stakanni izlagan bo‘lib, uzoq titkiladi. Nihoyat, stakanni ham shisha yoniga qo‘ydi. Ochqich izlab, goh u cho‘ntagini, goh bu cho‘ntagini kavladi. — Qayoqqa yo‘qoldi, shayton olgur!.. Issiqni qarang, Jumanov, — dedi ochiq derazaga alanglab. — Umuman, bu tomonlarda yomg‘ir yog‘adimi o‘zi? — Bu gaplarni aytar ekan, ayblanuvchiga biron marta qayrilib qaramadi. Nihoyat ochqich «topildi». «Delo» tagida yotgan ekan. Temir tiqinni ochdi. Shisha og‘zi ko‘pirib, muzdek hovur ko‘tarildi. Suvni shoshilmasdan qirrador stakanga quydi. «Pepsi-kola» tag‘in ko‘pirdi. Salqin, yoqimli is xonani tutib ketgandek bo‘ldi… Nihoyatda xotirjamlik bilan ho‘pladi. — O‘-o‘u! — dedi chuqur xo‘rsinib. — Jonning rohati-ya, Jumanov… — stakanni stolga qo‘ymay, unga teshib yuborgudek tikildi. Jumanovning qizargan ko‘zlari yarqillab ochilib ketgan, shishgan lablarini muttasil yalardi. — Pepsiga qalaysiz, Jumanov? — Koryagin stakanga yana suv quydi. Tag‘in salqin bug‘ ko‘tarildi. Jumanov g‘ayritabiiy chaqqonlik bilan o‘rnidan turdi. Bir-ikki qadam bosgan edi, Koryagin nihoyatda xotirjam ogohlantirdi: — O‘tirilsin! — «Delo»ni tag‘in hafsalasiz varaqlashga tushdi. Zimdan razm solib turdi. Jumanov joyiga o‘tirganicha, bir nuqtaga tikilgan ko‘yi boshini xam qilganini nazardan qochirmay, qog‘ozlardan birini ajratib olib, (ehtimol yuzinchi martadir) osoyishta ovozda o‘qiy boshladi. — «Men sobiq obkom sekretari (ismi-sharifini aniq-ravshan qilib aytdi) shuni tan olib aytamanki, «XXV parts’ezd» sovxozining direktori Jumanov Panji mazkur lavozimni sotib olish uchun menga qirq ming so‘m pora bergan. Pulni diplomatda obkom dachasiga (Koryagin o‘sha yil, o‘sha kunni aniq aytdi) tungi soat yigirma uchdan o‘ttiz minut o‘tganda olib borgan». Jumanov hamon yerdan ko‘z uzmay o‘tirardi. — «Dim-dim» o‘ynash yetar endi? «Pepsi» ichasizmi? — Koryagin o‘tirgan joyida stakanni uzatdi. — Marhamat! Jumanov yaqin kelishi bilan stakanni beri tortdi. — Yosh bolaga o‘xshaysiz! — dedi samimiyat bilan. — Nahot bizni shunchalik go‘l deb o‘ylasangiz? Ishoning, bizga shaxsan sizning keragingiz yo‘q. Sovet qonuni gumanniy. Chin yurakdan tavba qilganlarni kechiradi. Mana… — u bir varaq qog‘ozni «delo» orasidan olib, stol qirrasiga surdi. — Shunga qo‘l qo‘ysangiz bas… Jumanov stol ro‘parasida turar, qizargan ko‘zlari cho‘g‘dek yonib, stakanga tikilib qolgan, sarg‘aygan bodringdek tilini chiqarib, hansirab nafas olardi. — Marhamat! — dedi Koryagin ruchka uzatib. — Mana bu yerga. Jumanovning ko‘zida umid so‘ndi. Stakandagi suvga yana bir lahza termilib turdi-da, gandiraklagudek qadam bosgan ko‘yi joyiga borib o‘tirdi. Tergovchi sovuq ko‘pirib turgan suvni bamaylixotir ichdi. — Siz, — dedi beixtiyor kekirib (la’nati, gazi muncha ko‘p!). — G‘alati odamsiz… Obkom sekretari pokazaniyesida hammasini yozib qo‘ygan bo‘lsa… — Uzoq sukut saqladi-da, osoyishta ohangda davom etdi. — Sekretar yolg‘iz sizning oyog‘ingizdan tortyapti, deb o‘ylaysizmi? Adashasiz, u tullak ko‘plardan pora undirgan: raykomlar, raislar… paxta tozalash zavodlari… priyomshiklar… Endi esa suvdan quruq chiqish uchun aybni boshqalarga to‘nkayapti. Aslida hammani pora berishga o‘zi majbur qilgan. Jumladan sizni ham. Ayblanuvchi allanima deb g‘o‘ldiradi. — Nima? Jumanov entikib-entikib nafas oldi. Og‘zidan chiqqan so‘z bo‘g‘zida qolib ketayotganga o‘xshardi. — Aniq gapiring, Jumanov! — Koryagin yozishga shaylanib, qo‘liga ruchka oldi. — Majbur qilishdi… — dedi Jumanov har so‘zini bo‘lib-bo‘lib. — Direktor bo‘lasan… deyishdi. Qoloq sovxozni ko‘tarasan… deyishdi… — Nafasi qaytib xirillab qoldi. — Shu… — dedi holsizlanib. — Shoshmang! — Koryagin stakanga yana «pepsi» quydi. Jinday… Ikki qultum. — Iching! — dedi qovog‘ini solib. Bu safar Jumanov o‘rnidan turmadi. — Nima, o‘zim oborib berishim kerakmi? Koryagin bu gapni shunaqa samimiy jahl bilan aytdiki, Jumanov ilkis o‘rnidan turdi. G‘ayritabiiy chaqqonlik bilan yaqin keldi. Biroq Koryaginning o‘zi uzatmaguncha stakanga qo‘l cho‘zmadi. Keyin suvni yutoqib ichdi-yu, shisha tagida qolgan «pepsi»ga iltijoli mo‘ltirab qaradi. «Yaxshi! Chanqagan odam bir qultum suv ichdimi, battar qiynaladi». — Utiring! — Koryagin uning ikkilanib turganini ko‘rib, sekin, ammo qat’iy ohangda buyurdi. — Stakanni joyiga qo‘ying! Jumanov ikki ko‘zini shishadan uzmay, tisarilib borib, taburetkaga cho‘kdi. — Majbur qilishdi, deng! Mana bu — boshqa gap! — dedi tergovchi deyarli do‘stona ohangda. — Siz bo‘lsa o‘rgatilgan to‘tiqushday bir gapni qaytarasiz. «Tuhmat!» Tuhmat!» Axir sizni majbur qilishgan ekan-ku! Shuni avvalroq aytish kerak edi. Bilamiz, qo‘rqitishgan, direktor bo‘lmasang partiyadan o‘chasan, deyishgan. Keyin obkom pora talab qilgan. Sizning ko‘nishdan boshqa chorangiz qolmagan. Jumanov bir nuqtadan ko‘z uzmay o‘tirardi. — Tushuning, Jumanov! — dedi tergovchi yana ham xayrixohroq ohangda. — Obkom ustingizdan mag‘zava ag‘darib yotibdi-yu, siz uni himoya qilmoqchi bo‘lasiz. Bir gapni aytaymi?.. O‘zaro gap. Uyingizga boruvdim. Qizingiz betob ekan. Jumanov boshini ko‘tardi. Qizargan ko‘zlarida xavotir, armon bor edi. — Hayajonlanmang, — dedi Koryagin yupatib. — Qizaloqqa yordam beramiz. Aqlli qiz ko‘rinadi… Gap bundamas… Bilasizmi, porani o‘z ixtiyori bilan topshirish boshqa, majbur bo‘lib berish boshqa… Obkom sizni direktorlikni sotib olgan deyapti. Siz bo‘lsa, qo‘rqqaningizdan, majbur bo‘lib pora bergansiz… Farqni anglayapsizmi?.. Darvoqe egizaklaringiz sho‘x ekan. Sizni sog‘ingan ko‘rinadi. Tabiiy hol… Aytyapman-ku, bizga sizning keragingiz yo‘q. Siz, oddiy kilkasiz. Akulalar boshqa. Shaxsan menga qolsa sizni ertagayoq chiqarib yuborishga tayyorman. Albatta, ishni sud hal qiladi. Lekin… — Yuzlashtiring! — dedi Jumanov sovuq qat’iyat bilan. Endi ovozi g‘o‘ldirab chiqmas, harqalay, gapini anglasa bo‘lardi. — Men bermagan porani berdim deyolmayman. «Yana boshladi eski ashulasini!» — Koryagin g‘ijindi. — Demak, siz obkom sekretariga hech qanday pora bermagansiz? — dedi tamomila loqayd ohangda. Jumanov indamay bosh irg‘adi. — Yaxshi! Unday bo‘lsa, «Moskvich»ni kim hadya qildi? Nima evaziga? — Unga to‘rt yil bo‘lgan, — dedi Jumanov yuzini o‘girib. — Bo‘lim boshqaruvchisi edim. Koryagin kuldi: — To‘g‘ri, bo‘lim boshqaruvchisi edingiz. Majburiyatni oblastda birinchilar qatori bajargansiz. Sizga «Moskvich» sovg‘a qilganlar… — Pulimga sotib olganman. — Ahamiyati yo‘q! — dedi Koryagin battar ijirg‘anib. — Hamma bo‘lim boshqaruvchilariyam shaxsiy mashinada katatsa qilmaydi. — Yana ma’noli sukut saqlab, Jumanovga tikilib o‘tiraverdi. Darvoqe «Moskvich»ni gapirishi bilan to‘rt yilmi, besh yil avval bo‘lgan suhbat esiga tushdi. Olganing tug‘ilgan kuni edi. Ximkidan ukasi Sasha keldi. Jindek «otishgani»dan keyin hasrat qildi. «Bu — o‘zbeklarni tergaydigan qonun bormi-yo‘qmi, sen yuristsan-ku! Ular bizning mashinada katatsa qilishni biladi, evaziga paxta deb tuproq aralash xas-xashak jo‘natadi». Koryagin o‘shanda bu gapga unchalik e’tibor bermagan edi… — Bilasizmi, Jumanov? — dedi dilkashlik bilan. — Bir narsaga hech aqlim yetmayapti. Marhamat qilib tushuntirib bersangiz. Demak, «XXV parts’ezd» sovxozi qoloq bo‘lgan. Sizning bo‘limingiz esa oblastda birinchilar qatori majburiyatni bajargan. Qanday qilib? Jumanov engak qoqqandek, boshini g‘alati sarak-sarak qildi. — Avval ham aytgan edim-ku… — Nima qipti, yana qaytaravering! — Koryagin kinoyali kuldi. — Siz gapiravering, men eshitaveraman… U yog‘ini o‘zim davom ettiraymi? — dedi gap ohangi keskin o‘zgarib. — Ta-ak… Demak, «oq oltin»ni yaratuvchi «oltin qo‘lli» Jumanov o‘ta jonbozlik ko‘rsatgan… — Ishonmasangiz o‘sha paytda bo‘limda ishlaganlardan so‘rang. — «Qahramonona» mehnat qilgan, — dedi Koryagin istehzo bilan. — «Oq oltin»dan misli ko‘rilmagan hosil olgan. Shuning uchun unga mashina sovg‘a qilganlar. Keyin direktorlikka ko‘targanlar. Evaziga qirq ming so‘raganlar. — Aytdim-ku, majbur qilishdi. — Jumanovning ovozi tag‘in xirillay boshladi. — Sovxoz o‘tirib qolgan edi… — Juda to‘g‘ri! Qaysi ahmoq ilg‘or sovxozni qirq mingga sotadi! Yaxshi sovxozlarning taksasi ellik mingdan yetmish minggacha bo‘lgan. Bundayrog‘lari kirq ming… — Tuhmat! — Jumanov porsillagan labini yalab qo‘ydi. — Hech kimga pora bergan emasman! Koryaginning toqati toq bo‘la boshladi. «Ahmoq! Qaysar eshak!» — Tuhmat deng-a? Endi mendan eshiting, Jumanov! Siz! — dedi shiddat bilan barmog‘ini bigiz qilib. — Siz porani o‘z ixtiyoringiz bilan bergansiz! Sovxozni sotib olish uchun! Avval ham pripiska bilan shug‘ullangansiz. Bo‘limni boshqarayotganingizda. Kattalar ko‘radiki, qo‘shib yozishga ustasiz. Tajriba bor. Shundan keyin… — Tushunsangiz-chi! — Jumanov ayanchli xirilladi. — Bermagan narsamni qandoq qilib berdim dey… Axir men bor-yo‘g‘i yarim yil direktor… — Yarim yil emas, yetti oy! — Agar qo‘shib yozsam, sovxoz planni bajarmasmidi! — Omonovning pokazaniyesi-chi? — Koryagin «delo»ni asabiy varaqladi. — Nega yuz ellik tonna paxtani pripiska qilganingizni, Omonov bilan nega til biriktirganingizni aytaymi? Obkomga bergan qirq mingning o‘rnini qoplash kerak edi! — Axir bu tuhmat-ku! Sovxoz planni bajarmagan, — dedi Jumanov yig‘lamoqdan beri bo‘lib. — Sakson yetti protsentda qolgan. — Boshini battar sarak-sarak qildi. — Paxtaning o‘zi yo‘q edi. Yo‘q narsani qayokdan olay? — Buni mendan so‘rayapsanmi? — Koryagin chin dildan kulib yubordi. — Mendan-a! Ha, tan olaman, men paxtani yaxshi bilmayman. Ammo pripiskaning kuxnyasini xo‘p o‘rgandim. Planni bajara olmaganingiz uchun ham qo‘shib yozgansiz. Bajaray desangiz, paxta yo‘q, bajarmay desangiz, baloga qolasiz. Bilaman, siz ahmoq emassiz. Iqtisodchisiz, bu gaplarning hammasi absurd ekanini bilgansiz. Faqat bir narsani tushunmayman. Nahotki siz — oliy ma’lumotli ekonomist, o‘ylamagansiz? Markaziy rayonlarga tola o‘rniga xashak borgan. Keyin o‘sha la’nati xashak ham bormay qo‘ygan, vagonlarda havo borgan. Havo! — dedi ta’kidlab. — Samolyotlarda esa diplomat to‘la pul borgan. Tola yo‘q, plan bor. Paxta yo‘q, pora bor! Orden bor, medal bor… Qiziq, Jumanov g‘alati iljaydi. Shishgan yuzi bir tomonga qiyshayib ketdi. Xirillab kulgan edi, yo‘tal tutdi. Uzoq, entikib yo‘taldi. — Nimasi kulgili? — dedi Qoryagin ijirg‘anib. — O‘zim… — Javob bering! Nimasi kulgili bu nopok ishning? Jumanov uning ko‘ziga o‘qrayib qaradi. — Bu yoqdan vagonda tola o‘rniga havo, samolyotda pul borgan ekan, — dedi g‘o‘ldirab, — u yoqdagilar nega indamabdi? Nega bizga pul kerak emas, tolaning o‘zini beringlar demabdi? «O-o-o! Tiling burro-ku! — Ukasining gapi Koryaginning esiga tushdi. Ukasi kim — oddiy master. Dodini kimga aytardi? Indamasam, aybni biz tomonga ag‘darmoqchimisan?!» — Gorshogingizni bilib o‘tiring! — Koryagin tovushiga tag‘in rasmiy tus berdi. Har so‘zini chertib-chertib ta’kidladi. — Gapni aylantirmang, Jumanov! Ochig‘ini ayting: nega hammalaring qo‘shib yozishga bunchalik yopi-shib olgansizlar? Bir kunmas bir kun bari bir sir ochilardi-ku? Aqalli siz — mutaxassis sifatida bilgansiz-ku buni! Nega bu yog‘ini o‘ylamagansiz? Savolimga aniq javob bering! Ko‘zimga qarab turib! Jumanov ko‘zini olib qochmadi. Battar o‘qraydi. — Osmon baravar plan yuqoridan belgilanar ekan, pripiska bo‘laveradi! — Shunday dedi-yu, boshi tag‘in tebranishga tushdi. — Stop! — Koryagin uning so‘nggi gapini tez-tez qog‘ozga tushirdi. — Demak, siz pripiskani ma’qullaysiz? Demak… — Yo‘q! Men pripiskaga qarshiman. Umuman bunaqa harom ishga… — Omonov-chi? — Yana Omonov! — dedi ayblanuvchi hamon bosh tebratib. — Yuzlashtirdinglar-ku! Tuhmat qilayotgani ko‘rinib turibdi-ku! Hamma gapi poyma-poy… Punkt mudiri hech kimga pora bermaydi… «Tag‘in o‘sha ashula!» — Koryagin toshib kelgan g‘azabini jilovlash uchun kulimsiradi. — Sizningcha hamma yomon, bitta o‘zingiz yaxshi. Hamma qora, bir o‘zingiz oppoq… Bir narsani aytaymi? — dedi sirli qilib. — Erkakcha gap… Bilasizmi, bunaqa nozik narsalarni xotin kishiga aytmaslik kerak edi. Siz bo‘lsa… — Qo‘llarini ikki yonga tashlab, afsus-nadomat bilan bosh chayqadi. — Eh, Jumanov, Jumanov! Omonovdan olgan pulni xotinga ko‘rsatib nima qilar-dingiz! Jumanova Hanifa sizning xotiningizmi, axir? Hammasini aytib berdi… Suhbat paytida. Darvoqe, ayol kishini bunday xo‘rlamaslik kerak. Axir siz yetarli darajada madaniyatli odamsiz. Sochlari oqarib ketibdi sho‘rlikni. Sizga nokerak bo‘lsa, bolalaringizga kerak hali… Mayli, gap bundamas. Shunday qilib, o‘sha kecha pulni xotiningizga ko‘rsatibsiz. Avval pol tagiga yashiribsiz, keyin… Jumanov bir muddat unga hayratlanib qaradi. Keyin to‘satdan yelkalari silkina boshladi. Koryagin yig‘layapti, deb o‘ylagan edi. Yo‘q, Jumanov kulardi. Yelkalari silkinib xirillab-xirillab kuldi. Xunuk, juda xunuk kuldi. Shishgan basharasi qiyshayib ketdi. Tag‘in yo‘tal tutdi. — Pol tagiga deng! — dedi hansirab. — Pol tagiga emish… — yana xirilladi. — Mening uyimda polning o‘zi yo‘q! Koryaginning ichida bir nima uzilib ketgandek bo‘ldi. «Yaramas, Berdiyev! Nega o‘sha kuni uyga olib kirmadi? Ayvonda gap sotib o‘tirish shartmidi? Ataylab qilgan. Uyam shularga hamtovoq! Uyam bosmachi!» O‘zini qo‘lga olish uchun shisha tagida qolgan pepsini shoshilmay quydi. Bamaylixotir ichdi. — Tushunarli, — dedi osoyishta qat’iyat bilan. — Demak, xotining Jumanova Hanifa noto‘g‘ri ko‘rsatma bergan. Xohlasam, ertagayoq, yo‘q, bugunoq qamoqqa tiqaman! Jumanovning ko‘zida bir lahza sarosima ko‘rindi. Xo‘rsindi. Qo‘lingizdan keladi… — dedi anchayin vazmin ohangda. — Mayli… Men Hanifaga ishonaman. Yolg‘on gapirmaydi… Sochining oqarganiga kelsak, uni men emas, ssnlar oqartirding! — Nima-nima?! — Koryagin ijirg‘anib labini burdi. — Qilg‘ilikni sen qilgin-da, kampir-xotining oldida men javob beraymi? Feodal! Bola tug‘dirishdan boshqani bilmaydigan baran! — Haqorat qilma! — Eh-ha! Oriyatlari keldimi? Eshitib qo‘y! Yolg‘on ma’lumot bergani uchun xotiningni qamoqqa tiqmasam… Menga desa bolalaring ochidan o‘lsin! Qizingning jigari ezilib ketsin! — Bolada nima gunoh! — Jumanovning boshi soat kapgiriday muttasil tebrana boshladi. Oyoq-qo‘llari titrar, hozir ag‘darilib ketadigan alpozda edi. — Bas! — dedi Koryagin hayqirib. — Endi bolalaringni o‘ylaydigan bo‘lib qoldingmi? Pora olib, pora berayotganingda, pripiska qilayotganingda esing qayoqda edi? Kattalarning buyrug‘ini quloq qoqmay bajarayotganda nega o‘ylamading bolalaringni? — Koryagin butun pafratini bir so‘zga jamlab, jirkanish bilan ta’kidladi. — Plebey! — To‘g‘ri aytding, plebeyman… — Jumanov hirqiradi. — Qulman… Norasmiy qul… Sen-chi? Sen qul emasmisan? — O‘chir! — Koryagin stolni mushtladi. — Qulsan! — Jumanovning afti battar qiyshaydi. — Boshliqlaring oldida qulsan! Sendayam plan bor. Yo‘q gunohimni qanchalik tez bo‘ynimga qo‘ysang, pogoningdagi yulduz shuncha ko‘payadi, oyliging oshadi. — O‘chir ovozingni! — Koryagin tag‘in stolni mushtladi. Bo‘sh stakan zirillab ketdi. — Ertagayoq Moskvaga, Butirkaga jo‘nataman. Obkomingning yoniga! — Juda yaxshi! Vijdoni bo‘lsa aytsin, qachon pora beribman unga? — Obkoming kim bo‘pti? Kerak bo‘lsa, respublika rahbarlaringning o‘ziyam tiz cho‘kadi hali… — Qo‘lingdan kelsa, — Jumanov hamon tebrangan ko‘yi boshini shahd bilan ko‘tarib chaqchaydi. — Qo‘lingdan kelsa, Brejnevni tiriltirib kelgin-da, uniyam so‘roq qil! — dedi vishillab. — Pripiskani o‘sha o‘ylab topgan! Hamtovoqlari bilan! Yo‘q paxtani olti million tonna qilasan, degan o‘sha! — Jumanovning qon quyilgan ko‘zlari kosasidan chiqib hayqirdi. — Bizni eshak qilib mingan — o‘sha! — Poraxo‘r! — Koryagin Jumanovning oldiga uchib borgisi, bir musht bilan hushini joyiga keltirib qo‘ygisi keldi-yu, o‘zini tiydi. — Poraxo‘r! — dedi hayqirib. — Haromxo‘r! Hammang o‘g‘risan! Hammang poraxo‘r! Avval uyingga chaqirasan, mehmon qilasan, qo‘y so‘yasan, palov, shashlik… Milliy udumni ro‘kach qilib, to‘n kiygizasan. Yumshoqqina bo‘lib odamning pinjiga kirasanlar-da, keyin… Mana! — U stol tortmasini shahd bilan ochib, bir to‘p gazetani oldi. Boshi ustida baland ko‘tarib silkitdi. — Hammasida senlarning qilmishing yozilgan! Respublikada necha ming jinoyatchi qamoqqa olinganini yozgan! Hammang eshshaksan! Butun xalqing!.. — Bir zum sukut saqladi-da, Ambartsumyan o‘rgatgan eng oxirgi, eng qat’iy zarbani urdi. — Eshitib qo‘y, — dedi istehzoli kulib. — Ertaga, yo‘q, bugun senga g‘alati tomosha ko‘rsataman! Kampir-xotiningni retsidevistlar o‘tirgan kameraga tiqaman. Bir yo‘la uchtasi baravar zo‘rlaydi! Sen tuynukdan tomosha qilasan! — Tuf! — Jumanov ko‘zlari vahshiylab sapchib turdi. — Tuf senga! — dedi o‘kirib. Ajab, tupugi og‘zidan chiqdiyu porsillab yorilgan labiga shilimshiq yelimdek yopishib qoldi. Quturgan buqadek alpang-talpang bostirib kela boshladi. — Konvoy! — Koryagin vahimaga tushib, xotinlardek chinqirdi. — Konv-o-o-oy! Yo‘q, Jumanov Koryaginga emas, deraza tomon intildi. Soqchi eshikdan kirguncha bir hatlab, deraza raxiga cho‘kkalab oldi. Shu alpozda bir soniya, atigi bir soniya Koryaginga qaradi. Hozirgina ko‘zlarida yonib turgan g‘azab ifodasi o‘rnida shu qadar chuqur, unsiz nafrat, nochorlik, iztirob… shu qadar teran hayrat bor ediki, Koryaginning yuragi orqaga tortib ketdi. — Jumanov! — Vasiliy Stepanovich deraza tomon talpindi. — Jumanov… Gapini tugatmasdan derazada yana g‘ira-shira oqshom yorug‘i ko‘rindi. Soqchi ikkovlari baravar yugurib borishdi. Chuqurlikdagi hovlida, hovuz chetidagi simyog‘ochda lampochka yonib turar, Jumanov yaproqlarini chang bosgan archa tagida g‘ayritabiiy yonboshlab yotar edi: boshi hovuzning tsement qirrasida, gavdasi qirg‘oqda… Koryagin uning jon tas-lim qilayotib, oyog‘ini uch-to‘rt silkitganini ko‘rdi… Aniq ko‘rdi… Havoni qalin bulut o‘ragan, yomg‘ir hidi kelardi. Yuziga salqin epkin urildi. Koryagin to‘rt oydan beri kutgan kuz epkini… 1990 yil.