TALABALARNING  FIKRLASH MADANIYATINI RIVOVLANTIRISH

Soipnazarova Muqaddas Norpulatovna Jizzax davlat pedagogika universiteti katta o‘qituvchisi Annotatsiya: Maqolada mustaqil fikrlash, fikrlash madaniyati, tarbiyalangan fikr tushunchalari ochib berilgan bo‘lib, bo‘lajako‘qituvchilarning mustaqil fikrlash madaniyatini rivojlantirishning muhim shartlaridan biri o‘qitish metodlarini to‘g‘ri tanlash ekanligi hamda fikrlash madaniaytini intellektual tuzilma sifatida tarkibiy qismlari ko‘rsatib o‘tilgan. Muallif bo‘lajak oqituvchilarni zamonga mos ravishda tayyorlash muammosining qiyosiy tahlili va mustaqil fikrlash madaniyatini rivojlantirishning imkoniyatlarini keltirib o‘tgan. Kalit so‘zlar: Fikrlash madaniyati, ratsional fikrlash, didaktika, tafakkurning faolligi, retseptiv, reproduktiv, motivatsiyali, kognitiv-axborotli, operatsin- faoliyatli, hissiy-irodaviy, baholashli-refleksiv, ijodiy jarayon.   КУЛЬТУРА МЫШЛЕНИЯ СТУДЕНТОВ РАЗРАБОТКА Сойбназарова Мукаддас Норпулатовна – старший преподаватель факультета педагогики и психологии Джизакского государственного педагогического университета   Аннотация: В статье раскрываются понятия самостоятельного мышления, культуры мышления воспитанной мысли, подчеркивается, что одним из важных условий развития культуры самостоятельного мышления будущих учителей является правильный выбор методов обучения, а также компоненты культуры мышления как интеллектуальной структуры. Автор привел сравнительный анализ проблемы подготовки будущих учителей в соответствии со временем и возможности развития самостоятельной культуры мишления. Ключевия слова: Культура мышления, расциональное мышления, дидактика, активност миишления, рецептивный, репродуктивный, мотивационный, операционно-деятельный эмоционально-волевой, оценочно- рефлепсивный, творческий процесс. THINKING CULTURE OF STUDENTS DEVELOPMENT Soibnazarova Mukaddas Norpolatovna – Senior Lecturer, Faculty of Pedagogy and Psychology, Jizzakh State Pedagogical University Abstract: The acticlie reveals the concepts of free thinking, a culture of thinking, educated thought, emphasizes that one of the important conditions for the development of a culture of free thinking of future teachers is the correct choise of teaching methods, as well as components of a culture of thinking as an intellectual structure. The author gave a comparative analysis of the problem of training future teachers in accordance with time and the possibility of developing free cultural thinking. Key words. Culture of thinking, rational thinking, didaktics, acttivity of thinking, receptive, reproductive, motivation, operational-active, emotional-volitional, evaluative-reflexive, creative process. Zamonaviy  didaktika mustaqil fikrlashni rivojlantirish, ta’limda ijodiylik va o‘z fikr-mulohazalarini himoya qilish usullarini takomillashtirish, unga tasir etuvchi omillarni ilmiy-nazariy hamda amaliy jihatdan o‘rganish bo‘yicha keng qamrovli ilmiy tadqiqotlar olib borish zaruriyatini izohlaydi. Mustanil fikrlash madaniyati tug‘ma sifat emas u insonga tayyor holda Mustaqil fikrlash madaniyati tug‘ma sifat emas, u insonga tayyor holda berilmaydi Madaniyatli fikr mantiq qoidalari va talablariga mos kelishi shart.Mustaqil fikrlash madaniyati voqelikni, insoniyat tomonidan to‘plangan bilimlarni egallash orqali shakllanadi va rivojlanadi. Fikrlash madaniyatini rivojlantirishda quyidagi usullardan foydalaniladi:

• shaxsiy to‘plangan bilimlariga tayanish;
• boshqalarning tajribalaridan foydalanish;
• badiiy va ilmiy adabiyotlarni mutolaa qilish;

Mustaqil fikrlash madaniyati tushunchasi zamirida mustaqil fikrlash ko‘nikmasi tushuunchasidan farqli o‘laroq, insonga xos bo‘lgan tafakkurning mazmundorligi faolligi, tanqidiyligi, ratsionalligi,orginalligi, mustaqilligi fikrning elastikligi singari xususiyatlar yotadi. Talabalarining mustaqil fikrlash madaniyatini rivojlantirishning muhim shartlaridan biri o‘qitish metodlarini to‘g‘ri tanlashdir. O‘qitish metodlari muammosi holatni tahlil qilish hozirgi zamon pedagogik amaliyotida o‘qitish metodlarining yagona tasnifi haqida xulosaga kelishni taqaoz qiladi.Psixologik va pedagogikadabiyotlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, talabalarda bilimlarni o‘zlashtirish, bilish va amaliy faoliyati ongli qabul qilish va xotirlab qolish, bilimlar va faoliyat usullarini namuna bo‘yicha yoki o‘xshash vaziyatda qo‘llash shaklida amalga oshiriladi. Bo‘lajak mutaxassisda mustaqil fikrlash madaniyatining rivollanishi, hozirgi pedagogik amaliyotida ro‘u berayotganidek, faqat dastlabki ikki darajasida emas, balki barcha darajalarda ta’minlashi lozim.[1] Pedagogik oliy ta’lim muassasasi talabalarning mustaqil fikrlash madaniyatining rivojlanishida quyidagilar hisobga olinishi maqsadga muvofiqdir:

• mustaqil fikrlash madaniyatini rivojlantirishning motivatsiyali-qiziqish, o‘z- o‘zini tasdiqlash;
• kognitiv-muayyan sohaga oid bilimlarga ega boʻlish;
• operatsional- fikrlarni tizimli va izchil bayon etish;
• hissiy-irodaviy va mazmuniy to‘siqlarni bartaraf etish;
• babolovchi-refleksiv fikrlarni adekvat baholash singari komponentlarining rivojlanishini ta’minlash;
• ta’lim muhitida talabalarda mustaqil fikrlash madaniyati rivojlanishining pedogogik holatini hisobga olish va samara beradigan metodning natijalarini oldindan ko‘ra bilish;

Ma’lumki, o‘qitish metodlari talabalarning bilish faoliyatlarini tashkil etishning tabiati bo‘yicha tavsiflanadi Shunda ta’limda quyidagi o‘qitish metodlari borligi qayd etiladi:

• tushuntirish axborotli-retseptiv;
• reproduktiv; mammoli bayon etish;
• qisman izlanishli (evristik); tadqiqiy.

Bular orasida so‘nggi uchta o‘qitish metodi talabalarda mustaqil fikrlash madaniyatining rivoilanishi ta’minlabda alohida ahamiyat kasb etadi. Tushuntirish retseptiv va reproduktiv kabi o‘qitish metodlari esa yordamchi rol o‘ynaydi. [2] Psixalogiya fani sohasidagi xulosalarga qaraganda, mustaqil fikrlash madaniyatini rivojlantirish uchun o‘smirlikda katta imkoniyatlar mavjud. Bunung sababu shandaki, shaxs hayyotining ayni shu davri unda tezkor intellektual-psixofiziologik xususiyatlarini shakllantirish uchun qulay sharoitlarga ega. Mustaqil fikrlash madaniyati insonning butun umri davomida shakllantirilishi va muntazam ravishda rivojlantirib borilishi mumkin Demak, tarbiya jaroyoni boshqariladigan bo‘lganidek, fikrlash jarayoni ham boshqariladi, bunda avvalo, insonning o‘zi va qolaversa, fikr egasini o‘rab turgab muhiti, yaqinlari va muloqot sharoiti muhim rol o‘ynaydi, shu muhiti uni boshqarib turadi, shunday qilib mustaqil sog‘lom fikming ijtimoiyligi- uning bevosita jamiyatdagi insonlariga, ularning o‘zaro munosabatlarida bog‘liq ekan. [3] Bundan quyidagicha xulosa qilish mumkin:

1. Shaxs avvalo, o‘zini yaxshi bilishi, o‘zining har bir harakati va miyasida paydo bo‘layotgan fikrlarning ma’nosini aniq anglagan holda fikrning yaxshiligiga ishonishi kerak, ma’lum ma’noda o‘zidan o‘zi rozi bo‘lishi kerak
2. O‘zgalaming fikrini ham hurmat qilishga o‘rganing! Bu bizga ikki tomonlama foyda keltiradi. Bunda o‘zgalar nazari va hurmatida bo‘lasiz va o‘zgalarning tinglash orqali o‘z fikringizni yana ham silliqlab, tahlil qila olasiz, natijada yanada yangi, jozibali fikrlar tug‘ulishiga zamin yaratasiz.
3. O‘zingizga va fikringizga ishoning. Bu sizning tarbiyalangan darajangizga qolaversa, irodangizga faqat ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
4. Tarbiya ko‘rgan odamlar hech qachon ko‘pchilik oldida o‘zini yo‘qotmaganday, hammada havas hissini uyg‘otgani kabi, fikringiz tarbiyasiga e’tibor bering.

Mustaqil fikrlash madaniyati, bir tomondan, shaxsning fikriy faoliyati mantiq qonunlari talablaruga bog‘liq tushmehlar bilan muammolarini hal etish uquvini, savol-topshiriqlarini to‘g‘ri ifodalash, to‘gri xulosalar chiqarish, qarashlarini isbotlashni o‘z ichida oladi. Ikkinchi tomonidan, nazariy va amaliy masalalarini hal etishda fikrining eng muoviq shakllarini, tiplari, usullarini qo‘llashda nomoyon bo‘ladi. Pedagogika oliy ta’lim muassasalari talabalarning mustaqil fikrlash madaniyati nutq madaniyati bilan uzviy bog‘liqdir. Nutq butun hayot faoliyatining ajralmas sifatida shaxs uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib intellektual-ma’naviy darajada va axborot uzatish madaniyati ko‘rsatkichidir.[4] “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” o‘quv fani pedagogikasi oliy ta’lim muasssalari talabalarning kasbiga doir mustaqil fikrlash madaniyati rivolanishida alohida o‘rin tutadi. Tarbiya jarayoni hech qachon oldindan to‘la oldindan kafolatlanmagan jarayon xuxusiyatiga ega faoliyat bo‘lgani uchun o‘qituvchi hamisha  nostandart  vaziyatlarda  ish olib borishi va undan muvaffaqiyatli chiqib ketish uchun mustaqil qabul qilishini talab qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1.O‘zbek milliy ensiklopediyasi.5-jild.-T., O‘zbek milliy ensiklopediyasi, 2003. 2.Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving).-Alexandria – Virgina, USA:ASCD,2014

3. Левина ММ Технологии профессионального педагогического оброзованияю-Москва:Акадеьия 2001

4.Подлосий И П Педагогика- Москва:Висшая оброзанания 2008-С 540

5. Soipnazarova Muqaddas. (2023). JADIDCHILIK MATBUOTIDA TA’LIM-TARBIYA MASALALARI. Involta Scientific Journal, 2(2), 70–74. Retrieved from https://www.involta.uz/index.php/iv/article/view/440

6.Soibnazarova, M. (2023). ЁШЛАРГА МИЛЛИЙ ҚАДИРЯТЛАРИМИЗНИ СИНГДИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(6). извлечено от https://ppmedu.jdpu.uz/index.php/ppmedu/article/view/7515 7.Soibnazarova, M. (2023). БАРКАМОЛ АВЛОД ТАРБИЯСИДА МУТАФАККИРЛАРНИНГ ФИКРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(6). извлечено от https://ppmedu.jdpu.uz/index.php/ppmedu/article/view/7517 8.Soibnazarova, M. (2023). ШАРҚ МУТАФАККИРЛАРИ АСАРЛАРИДА ИНСОНПАРВАРЛИК ҒОЯЛАРИ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(6). извлечено от https://ppmedu.jdpu.uz/index.php/ppmedu/article/view/7518 9.Soibnazarova, M. (2022). YOSHLAR TARBIYASIDA ABDURAHMON JOMIYNNIG ASARLARIDAN FOYDALANISH. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(3). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/5634 10.Soibnazarova, M. (2022). БУЮК МАЪРИФАТПАРВАР М.БЕҲБУДИЙНИНГ ПЕДАГОГИК ФИКРЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДАГИ АҲАМИЯТИ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(6). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/5572 11.Soibnazarova, M. (2022). ЁШ АВЛОДНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ТАРБИЯСИДА МУТАФАККИРЛАРНИНГ ФИКРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(6). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/5573 12/Soibnazarova, M. (2022). АЛЛОМАЛАР АСАРЛАРИДА ИНСОНПАРВАРЛИК МУАММОЛАРИ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(6). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/5574 13.Norpulatovna, S. M. (2021, January). THE PROBLEMS OF HUMANITY IN PHILOSOPHICAL SCIENTIST. In Euro-Asia Conferences (Vol. 1, No. 1, pp. 478-479). 14.Munarova, R. N. O. S., & Soibnazarova, M. N. L. (2022). ONTOGENEZNING TURLI DAVRLARIDAGI SHAXS IQTIDORINI NAMOYON BO ‘LISH JIHATLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 682-688. 15.Санакулова, З. А., Соибназарова, М. Н., Бойтураева, Н. И., & Юлдашев, Ш. Э. (2016). Психологические условия формирования навыков самостоятельного мышления у учащихся. Молодой ученый, (8), 1022-102