Tilimiz sofligi yoʻlida…

Odam bolasi dunyoga keliboq otasi hamda onasining mehri, shirin kalomi, allasi-yu sevgisini avvalo ona tilida eshitadi, his qiladi. Ilk soʻzlari, fikr-oʻyi, tevarak-atrof haqidagi mulohazalarini shu tilda bayon qiladi. Mana shuning uchun boʻlsa kerak, har bir insonning oʻz ona tiliga boʻlgan mehr-muhabbati boʻlakcha, u kishining qalbida, yurak toʻridadir. Shu boisdan ham har bir inson ona tilini qadrlamogʻi, uni sofligini saqlashga, rivojiga oʻz hissasini qoʻshmogʻi lozimdir. Zero, ma’rifatparvar adib Abdulla Avloniy ayganlaridek, “… har bir millatning dunyoda borligʻini koʻrsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidir, milliy tilni yoʻqotmak millat ruhini yoʻqotmakdur”[1]. Darhaqiqat, soʻzlarni buzib gapirishlar, oʻrinsiz chet soʻzlari-yu bema’ni soʻkish va qargʻish soʻzlari tilimiz taraqqiyotiga uriladigan boltadir. Shuni ham unutmasligimiz joizki, insonning ona tiliga boʻlgan mehr-muhabbatini oshirishda, albatta, kitobxonlik madaniyatining ham oʻrni juda katta. Bejizga bu masala hozirgi kunda “Besh muhim tashabbus” doirasida ustuvor vazifalardan biri darajasiga koʻtarilgan emas. Zotan, turli xildagi badiiy, publitsistik va ilmiy xarakterdagi asarlar mutolaasi jarayonida oʻquvchi ongida ona tiliga boʻlgan, uning sehr-u jozibasiga, tarovatiga boʻlgan mehri ham asta-sekin rivojlana boradi, oʻz ona tilida xatosiz yozish va gapirish koʻnikmasi paydo bo’ladi. Oʻzbek tiliga davlat tili maqomini berish jarayoni ham osonlikcha roʻy bergani yoʻq. XX asrning 80-yillarida boshlangan urinishlar natijasi oʻlaroq, 1988-yilga kelib qator olimlarimiz, ziyolilarimiz tilimiz haq-huquqini tiklash yoʻlidagi dadil fikrlari bilan matbuotda chiqishlar qildilar. Nihoyat, 1989-yil 21-oktyabrda “Davlat tili toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi. 1995-yil 21-dekabrda qayta tahrir qilingan mazkur tarixiy qonun mazmun-mohiyati va ijtimoiy ahamiyati jihatidan dolzarbdir. Har bir fuqaroning davlat tili va u haqidagi muayyan bilimlarga ega boʻlmogʻi ham foydadan xoli emas. “Davlat tili toʻgʻrisida”gi qonun boshqa millat va elatlarning tillariga nisbatan ham hurmat va e’tiborda boʻlishga, bagʻrikenglik tamoyillariga da’vat etadi: “Oʻzbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning oʻz ona tilini qoʻllashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi” (2-modda). “Oʻzbekiston Respublikasida davlat tilini oʻrganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda boʻlish ta’minlanadi…” (4-modda). Ya’ni, ona tili boshqa til boʻlgan, oʻzga tillarda soʻzlovchi fuqarolarga nisbatan muloqotni davlat tilida tashkil etish borasida taklif kiritish yoki bosim oʻtkazish qonunan ta’qiqlanadi. Inson oʻz ona tiliga qanday munosabatda boʻlsa, boshqa tillarga ham shunday munosabatda boʻlishga chaqiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, oʻzbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yoʻlidagi muhim qadamlaridan biri boʻlgan edi. Istiqlol yillarida mamlakatimizda barcha sohalarda boʻlgani kabi tilimiz taraqqiyotida ham muhim oʻzgarishlar yuz berdi. Oʻzbek tilining xalqaro miqyosda obroʻsi oshdi.  “Davlat tili haqida”gi qonun ona tilimizning bor goʻzalligi va jozibasini toʻla namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi. Olimlar va mutaxassislar tomonidan ilm-fan va turli sohalarga oid entsiklopediya va lugʻatlar, darslik va oʻquv qoʻllanmalari chop etildi. Mumtoz adabiyotimiz namunalari, sakson mingdan ziyod soʻz va soʻz birikmasini, fan, texnika, sanoat, madaniyat va boshqa sohalarga oid atamalarni, shevalarda qoʻllaniladigan soʻzlarni oʻz ichiga olgan besh jildlik “Oʻzbek tilining izohli lugʻati” bu borada amalga oshirilgan ishlarning eng muhimlaridandir. Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni qabul qilingan kun –  21-oktyabr sanasining «Oʻzbek tili bayrami kuni» deb e’lon qilinishi mamlakatimizning yangi tarixi, yangi taraqqiyot bosqichida amalga oshirilayotgan buyuk islohatlarning yuksak samarasi, mustaqil Vatanamiz ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, madaniy, ma’naviy hayotidagi ulkan voqeadir. Ushbu muhim tashabbus davlatimiz rahbarining 2019-yil 21-oktyabr kuni qabul qilingan “Oʻzbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi farmonida oʻz ifodasini topgan edi. Oʻzbek tili bugun oʻzining yuksak e’zoz-e’tibori va gʻamxoʻrligiga sazovor. Bu «Milliy tiklanishdan — milliy yuksalish sari» dadil qadam qoʻygan Oʻzbekistonimizda amalga oshirilayotgan keng koʻlamli islohotlarning yuksak samaralaridandir. Til – millat qiyofasining bir boʻlagi. Dunyodagi barcha xalqlar oʻzining milliy rasmiy tiliga ega deb aytolmaymiz. Chunki bu xalqning milliy mustaqilligi bilan bogʻliq. Mutaxassislarning soʻzlariga qaraganda, bugungi kunda har ikki xaftada bitta til yoʻqolib bormoqda. Bu oʻz navbatida oʻsha tilda soʻzlashuvchi xalqlarning yoʻqolishini anglatadi. YUNESKO vakillarining soʻzlariga qaraganda, qachonlardir odamlar soʻzlashadigan tillarning soni 7 mingdan 8 mingtagacha yetgan boʻlsa, bugungi kunda sayyoramizda 6 mingta til mavjud boʻlib, ularning 90 foizi yoʻqolib ketish arafasida  turibdi. Bu asosan sivilizatsiya tufayli madaniyatidan ayrilayotgan kam sonli millatlarning tillaridir. Bu tillarda soʻzlovchi aholining  ayrimlari yozuvga ega boʻlsa, ayrimlari bundan bebahradir. Masalan, Afrika tillarida soʻzlashuvchi aholining 80 foizi xamon oʻz yozuvlariga ega emas. Minglab tillardan ta’lim tizimida foydalanishning imkoniyati yoʻq. Internetdan foydalana olmaydigan tillar haqida-ku aytmasa ham boʻladi. Chunki yangi texnologiyalarning rivojlanishi tufayli ayrim xalqlar oʻz tillaridan koʻra zamonaviy tillardan foydalanishga majbur boʻlmoqda. Bugun Internet tilining 81 foizi ingliz tiliga toʻgʻri keladi. Toʻgʻri, avvallari ham tillar paydo boʻlgan, muomalada boʻlib, ma’lum vaqtdan soʻng yoʻq boʻlib ketgan. Lekin hozirgidek tillarning jadallik bilan yoʻqolishi  tarixda  kuzatilmagan. Yoʻqolib ketish havfida boʻlgan tillarning saqlab qolish yoʻlida amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarning asosiy maqsadi ham madaniyatlar va tillar xilma-xilligini ta’minlashdan iboratdir. Chunki aynan til tufayli xalq va elatlarning madaniyati, urf-odatlari saqlanib qoladi, sayyoramizda yashayotgan xalqlarning oʻtmishi va madaniyati hurmat qilinadi. Tilshunoslar yoʻqolib ketish arafasida turgan tillarni saqlab qolishning imkoniyatlari hozircha qoʻldan boy berilmaganini aytishadi. Tillarni saqlab qolish uchun esa, BMT ekspertlarining fikricha, bu tillardan ta’lim tizimida keng foydalanishni yoʻlga qoʻyish kerak. Qachonki bolalar oʻz ona tillarida oʻqishni toʻxtatar ekan, oʻsha til yoʻqolib ketish arafasiga kelib qoladi. Tillarni saqlab qolish bu oʻsha xalqning madaniyati, urf-odati, rasm-rusumlarining saqlanib qolinishini   anglatadi. Chunki, xalq taqdiri til taqdiri bilan bevosita bogʻliq. Til har bir millat madaniyatining oʻzagidir. Shu sababli ham tilning saqlanishi xalq taraqqiyoti va kelajagini belgilaydi. Til xalqni birlashtiradi, tarbiyalaydi, oʻqitadi, urf-odat, an’analarini saqlaydi. Shunday ekan, ona tilimizning xalqaro miqyosdagi obroʻ-e’tiborini yuksaltirishda, uni milliy va umumbashariy tushunchalar asosida taraqqiy etgan tillar safiga qoʻshishda har birimiz tilimizga chuqur hurmat bilan yondashishimiz kerak. Hozirda koʻpchiligimiz farzandlarimizning xorijiy tillarni puxta oʻrganishini istaymiz va shunga jon-jahdimiz bilan harakat qilamiz. Yaxshi maqsadlarni koʻzlab qilayotgan bu harakatlarimiz muayyan darajada balki toʻgʻridir, ammo oʻz ona tilini bilmay, ona tilida yaratilgan durdona asarlarimizning magʻzini chaqmay, ona tilida aytilgan soʻzlarimiz sehrini his qilmay turib, milliy qadriyatlarimizni qadriga yetmay turib, milliy madaniyatimiz, tariximizni bilmay turib biror choʻqqini egallab boʻlarmikin… Darhaqiqat, ma’rifatparvar alloma va oʻz davrida oʻnga yaqin dunyoviy tillarni puxta oʻrgangan olim Ishoqxon Ibrat «Bizning yoshlar, albatta, boshqa tilni bilish uchun sa’y-harakat qilsinlar, lekin avval oʻz ona tilini koʻzlariga toʻtiyo qilib ehtirom koʻrsatsinlar. Zero, oʻz tiliga sadoqat − bu vataniy ishqdir”[2] deya ta’kidlaganida naqadar haq edi. Yana bir shoirimiz Avaz Oʻtar soʻzlari bilan aytganimizda, “Har tilni biluv emdi bani odamajondur, Til vositai robitai olamiyondur. Gʻayri tilini sa’y qiling bilgali,yoshlar, Kim ilm-u hunarlar bilonki andin ayondur.[3] Shunday ekan, farzandlarimizga ilgʻor xorijiy tillarni oʻrgatish oʻz ona tilini yaxshi bilmaslik hisobiga boʻlmasligi lozim, albatta. Hozirda koʻchalarga, binolar peshtoqiga ilingan reklama e’lonlaridagi til qonuniyatlarining qoʻpol buzilishi holatlari ham tez-tez guvoh boʻlib turibmiz. Undan ham achinarlisi, bugun poytaxt koʻchalari yoki qaysi viloyat markazida boʻlmang xuddi xorijga tushib qolgandek his qilasiz oʻzingizni. Bino-inshootlar peshtoqidagi e’lonlarning aksariyati xorijiy tillarda yoziladi. “Versal”, “Pochemuchka”, “Florensiya” “Burger xaus”, “Kofi layk”, “Golden fork” “Miracles” kabi nomlarni oʻqib ketaverasiz. Eng qizigʻi, faqat markazlardagina emas, uzoq tumanlarda ham xorijiy tilda e’lon osish urfga kirmoqda. Bu kabi muammolar yoshlarimiz ongi shuuriga salbiy ta’sir etishi barobarida, oʻzligini qadrlaydigan, oʻtmishini yuksak ardoqlaydigan xalqimizning gʻashiga tegmaydimi?! Shu bois, bunday muammolarni e’tiborsiz qoldirmaslik lozim. Har qanday tadbirkor daromad ishlab topish bilan birga xalqimizning mentalitetini, qonunlarimizni chuqur hurmat qilishi va ularga amal qilishi lozim. Xususan, reklamalarda, avvalo, davlat tilining ustunligi ta’minlanishi zarur. Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida Davlat tilini rivojlantirish departamentining tashkil etilishi,  Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat Oʻzbek tili va adabiyoti universiteti huzurida davlat tilida ish yuritish asoslarini oʻqitish va malaka oshirish markazining tashkil etilishi esa yuqoridagi kabi muammolarni hal etish borasida qoʻyilgan muhim qadamlardandir. Tilimizning kompyuter va Internet, aniq fanlar, tibbiyot, iqtisodiyot kabi maxsus termin va tushunchalarni talab qiladigan sohalarda ham keng qoʻllana boshlagani uning imkoniyatlari nechogʻliq katta ekanini koʻrsatadi. Nuktadon yozuvchi Abdulla Qahhor soʻzlari bilan aytganda “Juda boy, chiroyli tilimiz bor. Bu tilda ifoda etib boʻlmaydigan fikr, tuygʻu, holat yoʻq!”[4] Albatta, biz ajdodlardan avlodlarga oʻtib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimiz sofligini asrab-avaylashimiz lozim, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish, til madaniyatini shakllantirish  borasida hali koʻp ish qilishimiz kerak. JDPI o’zbek tili o’qitish metodikasi kafedrasi o’qituvchisi  f.f.f.d.(PhD) Dilnoza Akramovna Abduvaliyeva