Jizzax Davlat Pedagogika Universiteti, Fiziologiya va gigiyena kafedrasi o’qituvchisi Gulnoza Soliyeva Daniyarovna, talaba Saidjonova Oltinoy Umidjon qizi
Amaranth juda foydali dorivor o’tdir. Azteklar, Incalar, Mayyalarning qadimgi sivilizatsiyalari muqaddas marosimlar uchun ishlatilgan, iste’mol qilingan, chunki uning ozuqaviy qiymati guruch yoki jo’xoridan kam emas. Amaranth (lat. Amaranthus) o’lmaslikni, so’nmaydigan, «Xudo tomonidan in’om etilgan» degan ma’noni anglatadi. O’simlikning asosiy fazilatlari – dorivorligi, ozuqaviy qiymati, immunitetni mustahkamlashi, antitumor ta’siridir. Amaranth oʻsimligi bir yillik yoki koʻp yillik boʻlib, poyasi 70–150 sm balandlikda shoxlangan boʻlib, barglari tuxumsimon yoki choʻzinchoq-tuxumsimon, navbatma-navbat joylashgan boʻlib, tagida bir-biriga bogʻlanib, poyasi boʻylab tortilgan. Gullari mayda, bir jinsli, binafsha-qizil, 20-50 sm balandlikdagi zich boshoqsimon to’pgullarda to’plangan .Vazni esa 30 kg gacha yetishi mumkin, urug’lar kichik, kuchli qobig’i bor. Ko’pgina turlar Janubiy va Shimoliy Amerikada, Xitoyda, Rossiyada 20 ga yaqin navlarda o’sadi. Bu o’simlik yana- amaranth, axamitnik, kadife, xo’rozlar deb ham yuritiladi. Barcha navlar uch guruhga bo’linadi: dekorativ, yem-xashak va sabzavot. Amaranthning eng mashhur turlari: Amaranth panikulyatsiyasi sovuqqa toqat qilmaydigan tez o’sadigan o’simlik. U barglarning jigarrang-qizil rangi va osilgan uchlari bilan ajralib turadi. Gullashdan oldin, yosh er usti qismi ba’zi mamlakatlarda iste’mol qilinadi, cho’chqalar uchun ozuqa sifatida ishlatiladi.
Amaranth trikolor yoki Xitoy ismaloqi deb ham yuritiladigan bu o’simlikni barglarning yashil, sariq yoki yorqin qizil rangi tufayli u ko’pincha bezak uchun bog’larda o’stiriladi. Bu tur og’ir metallarni olib tashlaydigan, ba’zi kasalliklardan himoya qiluvchi va immunitetni yaxshilaydigan dietali, oqsilga boy mahsulot hisoblanadi. Dumli aramanth o’simligi quyruqlarga o’xshashligi bilan ajralib turadi. To’q binafsha yoki oq rangli. Barglari ba’zan ismaloq kabi ishlatiladi. Urug’lari parranda go’shti o’rnini bosishi mumkin, yer usti qismi esa qoramol, cho’chqa, qo’ylarni boqish uchun ishlatiladi
. Amaranth qorong’isi. Turi zumrad yashil rangga ega. Sovuq havoning boshlanishi bilan barglarning rangi ko’p rangli bo’ladi. Issiqlikni va yorug’likni yaxshi ko’radigan, qurg’oqchilikka chidamli o’simlik, gulzorlardagi bo’sh joylarni to’ldirish yoki guldastalar tayyorlash uchun ekiladi. Murakkab Ko’plab ilmiy tadqiqotlar natijasida amaranthning noyob kimyoviy va aminokislotalar tarkibi aniqlandi, bu erda vitamin-mineral va ozuqaviy komponentlar muvozanatlashdi. O’simlik ko’plab mikro va makro elementlarning manbai bo’lib xizmat qiladi, bu uni dietaga kiritish zarurligini ko’rsatadi. O’simlik urug’idan un va shifobaxsh amaranth yog’i tayyorlanadi. Aramanth ko’p miqdorda yuqori sifatli proteinni o’z ichiga oladi. O’simlikning barglari va urug’lari guruch, jo’xori va boshqa turdagi donlarga qaraganda 30% ko’proq proteinni o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, u mushak tolalarini sintez qilish va mushak to’qimalarini shakllantirish funktsiyalarini bajaradigan inson tanasi uchun eng qimmatli va ajralmas aminokislotalardan – lizinni o’z ichiga oladi.
Amaranth o’simligini yetishtirish texnologiyasi. Dorivor o‘simliklar inson salomatligini mustahkamlashda beqiyos vositadir. Shu bois ham bugun respublikamizda dorivor o‘simliklarni yetishtirishga, ular ekiladigan maydonlarni kengaytirishga eʼtibor qaratilmoqda. Qishloq xo‘jaligidagi yer maydonlariga ekilayotgan dorivor o‘simliklar tadbirkorlar tomonidan qayta ishlanib, ham daromad, ham salomatlik vositasiga aylanmoqda. O‘zbekiston florasida ham ushbu o‘simlikning bir avlodi va 10 turi o‘sadi. Ya’ni o‘simlikning manzarali turi sifatida gultojixo‘roz (Celasia va Comfrena) ko‘p tarqalgan. Ekinning agrotexnikasi. Amarant issiqsevar va yorug‘sevar o‘simlik. U ekiladigan maydonlar kuzda 25-28 santimetr chuqurlikda haydab qo‘yiladi. Haydash oldidan yer organik va mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantiriladi. Erta bahorda yerlar tekislanib, begona o‘tlardan tozalanadi. Amarantni barqaror iliq ob-havoda (aprel-may oylarida), tuproqning urug‘ tushgan chuqurligi 10-12 darajagacha qizigan paytda ekish tavsiya qilinadi. Urug‘ tushgan tuproqda uning unib chiqishi uchun issiqlikdan tashqari yetarli miqdorda namlik bo‘lishi kerak. Amarantning urug‘i qattiq parda bilan qoplanganligi uchun unga yetarli miqdorda suv talab etiladi. Uni qator oralari 30, 45, 60 santimetrli, urug‘ini olish uchun ekiladigan maydonlarda esa, 70 santimetrli egatlar olib ekilishi maʼqul. Amarantni urug‘ini ekish uchun sabzavot ekadigan seyalkalardan foydalaniladi. Ushbu o‘simlik bir yillik hisoblanib, bo‘yi 2-3 metr keladi. Poyasining yo‘g‘onligi 8-10 santimetr, bargi cho‘ziq va ellipssimon bo‘lib, poyaga uzun bandi bilan ketma-ket joylashgan. Gullari mayda, ko‘rimsiz bo‘lib, yirik yarim metrgacha boradigan supurgisimon gul to‘plamini hosil qiladi.Urug‘i mayda sharsimon qo‘ng‘ir yoki sariq rangda, 1000 donasining vazni atigi 0,4-0,6 gramm keladi. Bir tup o‘simlikdan 0,5 kilogrammgacha urug‘ olish mumkin. O‘simlik iyun oyida gullab, urug‘i iyulda yetiladi.
Amarant o‘simligining “Lera”, “Bogryanniy”, “Xarkovskiy-1”, “Voronejskiy”, “Ultra” va “Gelios” navlari respublikamiz sharoitida qator yillar ekilib, yaxshi natijalar berdi. U 3,5-4 metrgacha o‘sishi barobarida 200 va hatto 300 tonnadan ortiq ko‘k massa berishi bilan bir qatorda chorvachilikda muhim vitaminlarga boy ozuqa manbai ekanligini ko‘rsatdi.
Amaranth o’simligining dorivor xususiyatlari
. Amaranthning moyi odatda, yurak xurujlari va yurak kasalliklarida, varikoz tomirlari, yurak qon tomir kasalliklarida va yalig’lanishi, gipertoniya, oshqozon-ichak trakti kasalliklari, oshqozon-ichak infektsiyalari,diabet, buyrak kasalligi; dermatit, ekzema, eroziya bilan kasallangan bemorlarni davolash uchun ishlatiladi. Uning moyi oblepixa moyidan sira qolishmaydi. Amaranth o’simligining moyi bundan tashqari terining shikastlanishlarida , kuyish, hashorot chaqishi, kesilishlar, yotoq yara va boshqa teri kasalliklarida foydalidir. Tashqi tomondan esa, toshma, diatez, allergiya bilan og’rigan bemorlar amaranth o’simligi eritmasida bilan hammom qilish tavsiya etiladi. Amaranth ko’rish organlarining turli kasalliklari, masalan, katarakt, kon’yunktivit, tungi ko’rlik (shabko’rlik), blefarit uchun tavsiya etiladi.Amaranthdan tayyorlarngan sharbat esa nafas olish kasalliklari, astma, sil, surunkali bronxit va boshqalarni davolashda ,oldini olishda keng qo’llaniladi.Amaranth choyi, semirish, nevroz, immunetitni mustahkamlshda ajoyib tasirga ega. Amaranthning urug’lari, gemorroy, diareya, og’ir hayz ko’rish, genitouriya tizimidagi yallig’lanish jarayonlari uchun ishlatiladi. Urug’lardan antioksidantlar, ko’plab vitaminlar va organizm uchun zarur bo’lgan ko’p to’yinmagan omega-6 yog’ kislotalari manbai bo’lgan amaranth yog’i olinadi. Bundan tashqari, amarant urug‘i soch to‘kilishi va oqarishiga qarshi samarali hisoblanad.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
- Akopov I.E. Eng muhim mahalliy dorivor o’simliklar va ulardan oqilona
foydalanish. Toshkent: Tibbiyot, 1986. 114-116.
- Ataboyeva X.N., Xudoyqulov J.B. “O’simlikshunoslik”-Toshkent. 2018.
- Tursunboyeva G., Komilova Sh. “Botanika asoslari”-Toshkent. 2009.
- Xolmatov X.X., Habibov Z.K. “O’zbekistonning shifobaxsh o’simliklari”-
Toshkent. 1991
- “Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab
chiqarishning integratsiyasi” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari Jizzax 2022
