Abduraxmonova Dinora Yusupovna –Jizzax davlat pedagogika instituti Boshlang’ich ta’lim metodikasi o’qituvchisi.
Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlang’ich sinf o’quvchisi matnni qayta hikoya qilish, qayta hikoyalash va reja tuzishga o’rgatish bo’yicha hamda qayta hikoyalashning turlari haqida metodik tavsiyalar berib o’tilgan.
Kalit so’zlar: matn, qayta hikoyalash, hikoyalash, reja, reja tuzish, rejalashtirish usullari, reja bandlari ,sarlavha, matn sarlavhasi, tayyorgarlik bosqichi.
Maktabda o’qitish tizimi shunday tuzilganki, o’quvchilar o’z bilimlarining ko’p qismini qayta hikoya qilish orqali olishadi. O’quvchi uchun asarni qayta hikoya qilib berish murakkab jarayondir. O’quvchilar o’qigan matnlarini bir marta o’qigani aytib berisha olmaydi. Tajribadan ko’rinib turibdiki, bo’lajak boshlang’ich sinf o’quvchilarining ko’pchiligi izchil nutqqa ega emas. Ular har doim matnni, xatto tanish ertakni ham to’liq qayta hikoya qilib bera olmaydi. Rasmlarga qarab hikoya tuzishga qiynaladi. Agar ularga o’qituvchi savol bersalar juda qisqa qilib, javob beradilar. Asarni qayta hikoya qilayotgan o’quvchiga xalaqit bermaslik, o’z fikrini ijodiy va erkin ifodalashni ta’minlash zarur.
Hozirda maktabda o’quvchilar nutqini rivojlantirish uchun katta ishlar olib borilmoqda. 1-sinfda boshlab o’quvchilarga matnni qayta hikoya qilish vazifasi beriladi. Biroq shunga qaramay birinchi, ikkinchi sinf o’quvchilarining aksariyati matnlarni osonlik bilan qayta hikoya qilib, yaxshi baholarga ega bo’lishadi. Bunda qayta hikoyash jarayonida hech qanday muammo yo’qdek tuyiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari mustahkam xotiraga egadirlar. Berilgan kichik matnlarni deyarli yoddan yodlab olishi va keyin uni qayta hikoya qilib berishlari ular uchun qiyin emas. Bola matn mazmunini yaxshi yetkazganidan hamma xursand bo’lsa-da, lekin vaqt o’tgani sayin bola matnni qanday qayta hikoya qilishni bilmaydi. Bu borada o’quvchilarda muammolar 3-4 sinflarda boshlanadi. 3-4 sinf darsliklarida hajmi kattaroq asarlar, ilmiy hikoyalar berilib boshlanadi. O’quvchilar bunday asarlarni eslab qolishi, qayta hikoyalashi qiyinlashadi. Matn qanchalik murakkab bo’lsa, bolaga uning mazmunini qisqa va aniqa yetkazish shunchalik qiyin bo’ladi.
Biz kelajakda ta’limdagi muammolardan farzandlarimizni halos etishni hohlaymiz. Matnni qayta hikoyalashga to’g’ri tayyorgarlik ko’rishni o’rgatishni hoziroq boshlashimiz lozim. Buni qanchalik tez boshlasak, bola shunchalik takrorlash algaritmini tezroq o’zlashtiradi. Va bolada unga har qanday matnni tushunish va qayta hikoyalab berish osonroq bo’ladi.
Matnni xotirada saqlash uchun necha marta o’qish kerak?
O’quvchi matnni bir necha marta o’qishi mumkin lekin u yerda nima yozilganini to’liq eslay olmaydi. Biz o’quvchilarga mazmunli takrorlashni o’rgatishimiz lozim. Matnni birinchi marta o’qiydi. Matn mavzusi haqida umumiy tushuncha oladi. Ya’ni matnda nima deyilga, matn nima haqida: O’quvchi uni ikkinchi marta yana o’qiydi. Ikkinchi marta o’qiganida qo’lida qalam bilan o’qiydi, har bir xatboshida 2-5 ta kalit so’zni tagiga chizib chiqamiz. Bu so’zlar bu matn qismlari nima haqida ekanligini aytadi. Masalan: 3-sinf O’qish kitobida “Ibn Sinoning shogirdlari” mavzusi ko’rib chiqamiz. Masalan: Ibn Sino qattiq og’rib, ko’rpa-to’shak qilib yotib qoldi, shogirdlarini yoniga chaqirdi, Ibn Sino qoldirib ketayotgan tabiblar, tozalik, parhez, badantarbiya. Bu so’zlarning tagiga chizib chiqamiz. Qolaversa bu so’zlar orqali matn nima haqida ekanligini anglab olishimiz mumkin. O’quvchi matnni uchinchi marta o’qiydi. Uchinchi marta o’qish, bu matnni o’qish bolada qanday his-tuyg’ular paydo bo’lishini tushunishi uchun kerak bo’ladi. Uni o’qib bo’lgandan keyin, (kamida 2 marta), biz matnni qayta hikoyalashga tayyorgarlik ko’rishni boshlashimiz mumkin.
Bolani matnga reja tuzishga qanday undash kerak. Qayta hikoya qilishga tayyorgarlik bosqichlaridan biri bu matn rejasini tuzishdir. Shuni hisobga olish kerakki hech bir bola matnga reja tuzishni yoqtirmaydi. Nima uchun? Birinchidan, bu o’quvchi uchun qiyin, chunki u har bir qism uchun qisqa sarlavha o’ylab topishi kerak.
Ikkinchidan, rejaning har bir bandini yozish kerak. Bola ham o’qishni, ham o’qigan matnini yozishni, yoqtirmaydi. Uchinchidan, bola uchun matnga reja tuzish mutlaqo keraksiz harakatdek tuyuladi. Qisqacha aytganda, faqat matnni yod olish, reja tuzishga vaqt sarflashdan ko’ra osonroqdir. Ammo biz bilamizki, bu vaqtinchalik holat. Shunday ekan, matnga reja tuzish matnni qayta hikoya qilishga tayyorgarlik ko’rishda juda muhim qadamdir. Faqat rejaga tayangan holda bola matnni mazmunli qayta hikoya qilib aytib bera oladi. Reja-matndagi harakatlar ketma-ketligini, matnda sodir bo’layotgan voqealar orasidagi mantiqiy zanjirlarni, matnning asosiy g’oyasini to’g’ri yetkazish uchun mazmunli vositadir. Ammo buni bolaga tushuntirish befoyda. O’qituvchi bolani reja tuzishga qiziqtira olishi kerak.
Quyida matnni rejalashtirishning qiziqarli usullarini tavsiya etamiz.
1-usul Matn konturi narvonga o’xshaydi. Bosqichlarga ko’tarish (bu rejaning nuqtalari), biz doimiy ravishda matn mazmunini boshidan oxirigacha uzatamiz. Bunday holda zinapoyalardan sakrab o’tmasligingiz yoki ularning ketma-ketligini buzmasligi kerak. Zinapoyani torting, qadamlar soni rejadagi nuqtalar soniga to’g’ri kelishi kerak. Siz halqalarning kerakli sonidan peramida shaklida reja tuzishingiz mumkin. Qadamlarda, halqalarda matn rejasining raqamlari yoziladi.
2-usul. Reja qismlari nomlarini so’z bilan yozish shart emas. Balki ularni rasmlarda ifodalash mumkin. Masalan, “Ibn Sino shogirdlari” rivoyatining sxemasi shunday ko’rinishda bo’lishi mumkin.
1-rasmda buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sino haqida ma’lumot berish.
2-rasmda Ibn Sinoning qattiq betob bo’lib qolganini tasvirda ifodalash.
3-rasmda Ibn Sino o’z shogirdlarini yoniga chaqirib maslahatlar berdi.
3-usul. Rejaning nuqtalarini qanday boshqarish kerak? Bu qisqa jumlalar ham bo’lishi mumkin. “Men o’rnimga 5 ta zo’r tabibni qoldirib ketmoqdaman,” bu reja asosida matn nima haqida ekanligini bilib olishimiz mumkin.
Reja necha banddan iborat bo’lishi kerak? Avval uzunroq reja tuzgan ma’qul. Bunday reja bolaga matnni aniq va izchillik bilan takrorlashga yordam beradi. Afsuski, bunday rejani ishlab chiqish uchun ko’p vaqt kerak bo’ladi. O’qituvchi yuqorida keltirilgan rejalashtirish usullaridan foydalansa, bu ish yanada qiziqarli bo’ladi. Bundan tashqari, vaqt o’tishi bilan bolaning nutqi, tafakkuri rivojlanadi. Bola endi bunday katta va batafsil rejalarga matnni qayta hikoya qilishi osonlashadi. U matnni qalam bilan o’qishni o’rganadi.
Maktabda matnni tahlil qilganda, o’qituvchi bolalarga har xil savollar va topshiriqlar beradi. Bu savollarning aksariyati, afsuski, bir xil zerikarli savollar toifasiga kiradi. Bunday savollar va topshiriqlar na bolaning fikrini, na tasavvurini, na o’qigan narsasiga qiziqishini uyg’otmaydi.
Masalan:
- Bu hikoyada nima bo’lganini ketma-ket aytib bering.
- Qahramonning xarakter xususiyatlarini nomlang.
- Asarning asosiy g’oyasi nima?
- Muallif qanday ta’riflagan? Toping va o’qing.
- Qahramonga qanday baho berasiz?
Shunga o’xshash savollar beriladi.
Qayta hikoya qilishga o’rgatish usullari
Ma’lumki, qayta hikoya qilish monolog nutqni shakllantirishda eng birinchi bosqichi hisoblanadi. Shuning uchun har bir o’quvchi qayta hikoya qilishni yaxshi egallab olishi shart. Buning uchun har xil usullardan foydalaniladi. Bular quyidagilar:
- O’qituvchining o’quvchi bilan birga qayta hikoya qilishi. O’qituvchi bu usuldan qayta hikoya qilishga o’rgatishning dastlabki bosqichida, ayniqsa, hikoya qilib bera olmaydigan o’quvchilar bilan ishlashda keng foydalanishi kerak. Qayta hikoya qilish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga sezdirmagan holda gavdasini to’g’irlashi, imo-ishora, ko’z qarashi bilan dalda berish mumkin, mashg’ulotning oxirida esa, albatta, o’quvchini maqtash kerak:„Yasha, endi boshqa o’quvchilarga hikoya qilish yengil bo’ladi. Faqat keyingi safar balandroq ovozda hikoya qilgin».
- So’z va jumlalarni aytib turish. Bu usul qayta hikoya qilishning ravonligini, izchilligini ta’minlaydi, uzoq pauza qilishga yo’l qo’ymaydi. Bu usuldan ko’proq o’quvchi asar matnining ayrim joylarini esdan chiqarganda foydalaniladi. Agar o’quvchi hikoya qilayotgan vaqtda tebranib tursa, boshini egsa, qo’li bilan ortiqcha harakatlarni qilsa, uning hikoyasini bo’lib tanbeh berish yaramaydi, uning hikoyasini bo’lib tanbeh berish yaramaydi, balki bunday hollarda imo-ishora, ko’z qarashi bilan uning xatosini, kamchiligini tuzatishi, hikoya qilib bergandan keyin esa hammaga eshitarli qilib: “Hikoya qilayotganingda tinch turishing, boshingni pastga egmasdan, o’rtoqlaringga qarab turishing kerak, axir ular sening hikoyangni tinglashadiku”, deb aytishi kerak, axir ular sening hikoyangni tinglashadi-ku”,deb aytishi kerak. O’qituvchi o’quvchining bu nuqsonlarini kundalikka belgilab qo’ysa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki keying qayta hikoya qilib berish mashg’ulotlaridan oldin yana bir marta o’quvchini ogahlantirishda bundan foydalanadi. O’qituvchi aytib turish orqali, o’quvchini qayta hikoya qilayotganida yo’l qo’ygan grammatik xatolarni belgilab qo’ysak, maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki keying qayta hikoya qilib berish mashg’ulotlaridan oldin yana bir marta o’quvchini ogohlantirishda bundan foydalanadi. O’qituvchi aytib turishi orqali, o’quvchini qayta hikoya qilayotganida yo’l qo’ygan grammatik xatolarni to’g’rlaydi. Bu usul qayta hikoya qilishga o’rgatishning keying bosqichlarida ham qo’llaniladi.
- Rag’batlantirish. Qayta hikoya qilish jarayonida o’qituvchi o’quvchini jilmayishi, boshini qimirlatish (tasdiqlash), qisqa so’zlar aytish (“Yash”,”Yaxshi”, “Barakalla”) bilan rag’batlantiriladi. Qayta hikoya qilib bergandan so’ng o’quvchini maqtaydi. Bunda qayta hikoya qilishning biror ijobiy sifatini ta’kidlab o’tadi.
- Qismlar bo’yicha qayta hikoya qilish. Bu usul o’quvchilar idrokining qimmatini yo’qotmaydi, chunki qayta hikoya qilish uchun o’quvchilarga mazmuni tanish bo’lgan asar tanlanadi. Qismlar bo’yicha qayta hikoya qilish usulidan foydalanib, mashg’ulotni tashkil etish jaroyoni o’quvchilardan kun davomida so’rash imkonini yaratib beradi.
- Rollarga bo’lib qayta hikoya qilish. Bu usul nutqning ma’nodorligini (ifodaliligini) shakllantirishga yordam beradi. O’qituvchi tomonidan ishtirok etuvchi shaxslar xarakterining izohlanishi o’quvchilar nutqining oydinlashishiga, diqqatining faollashishiga katta ta’sir etadi. Rollarga bo’lib qayta hikoya qilish o’rta sinfdan boshlab qo’llaniladi. Bu usuldan mashg’ulotning oxirida foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari matnni qayta hikoya qilishda xatolarga yo’l qo’ymaslik va matnni chiroyli va izchil takrorlash uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin.
- Kirish bilan boshlang. Bu fikrlarni to’plashga va hikoyani muammosiz qayta hikoya qilishga yordam beradi.
Kirish qismiga misollar:
“Bu hikoya qanday qilib … haqida gapiradi”
“Hikoya qahramoni-…U yashagan…”
“Hikoya sodir bo’ladi…”
“Hikoyada muallif bizni o’ylashga taklif qiladi..”
- Uzun gaplar tuzmang. Aks holda, hikoyaning ipini yo’qotish xavfi bor. Bundan tashqari, uzun jumlalarni eshitish boshlang’ich sinf o’quvchilariga qiyinlik qiladi.
- Keraksiz so’zlardan saqlanishga harakat qiling.
- Hikoyangizga qahramon sifatlarni kiriting. Ular bizni nutqimizni bezatadi, va yanada ifodali qiladi.
- Oxirgi qismni qayta hikoyaga qo’shing. Unda siz asarning asosiy g’oyasini (muallif bizga aytmoqchi bo’lgan narsani) ochishingiz, voqealarga yoki qahramonga o’z munosabatingizni bildirishingiz mumkin. Bu sizning qayta hikoyangizga qo’shimcha qiymat qo’shadi. qo’shadi.
- Hikoyaning paragrif va qismlari o’rtasida bog’lovchi so’zlardan foydalaning: bundan tashqari, va nihoyat, natijada, shu tariqa, yaqinda, shunday va hokazo.
- Tez-tez takrorlanadigan so’zlarni sinonimlar bilan almashtiring. Masalan, ayiq so’zini sinonim so’zlar bilan almashtirish mumkin: yurtqich hayvon, paxmoq hayvon,
- Hikoyangizdan diologni chiqarib tashlang. Ularni uzoq tinglash zerikarli. Muloqot kimlar o’rtasida bo’lib o’tganini, ular nima haqida gaplashganini va nima maqsadda kelganini qisqacha aytib o’tish yaxshiroqdir.
- Qayta hikoyangizdan kichik elementlarni chiqarib tashlang. Masalan, Yani, bu hikoyaning ma’nosiga, mazmuniga ta’sir qilmaydigan elementlar bo’lsin.
- Qayta hikoya qilishda imo-ishoralardan foydalaning, ovozning tembri va tempini o’zgartiring. Ifodali hikoya sizga tomoshabinlar e’tiborini boshidan oxirigacha ushlab turishga yordam beradi.
Xulosa qilib, Matnni to’g’ri qayta hikoya qilishga tayyorgarlik ko’rishni yoshligidan boshlash lozim. Bu ishni qanchalik etra boshlasak, bola shunchalik takrorlash algaritmini tezroq o’zlashtiradi. Bunday bola har qanday matnni tushunish va qayta aytib berish osonroq bo’ladi. O’qituvchi badiiy asarni to’g’ri tashkil tahlil qilib, uning mazmuni va goyasini aniq tushunchalar bilan o’quvchi ongiga singdirib bera olsa, o’quvchilar asarni qayta hikoyalashda qiyinchiliklarga uchramaydi.
Foydalangan adabiyotlar
- Umarova, X. Xamrakulova, R. Tojiboyeva “O’qish kitobi” 3-sinf uchun darslik “O’qituvchi”- Toshkent 2019
- Matchonov, X.Gulomova G. Xolboyeva va boshqalar “Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi” Toshkent. 2021
Abduraxmonova D. O’qish darslarida qayta hikoyalashning muhim jihatlari. Boshlang’ich ta’limning zamonaviy tandensiyalari: Ta’lim va tarbiya integratsiyalari. Xalqaro ilmiy-amaliy konferens
