O’ZBEKISTON TOSH DAVRI JAMOALARINING MADANIY ALOQALARI XAQIDA

O.A. ABDIG’APPAROV,   JDPU, Jizzax Annotasiya: Ushbu maqolada tosh qurollarning yasalishi texnikasi va ularga ishlov berilishi usullari, tosh industriyasining o’ziga xos xususiyatlari tahlili asosida, tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari haqida ma’lumot berilgan. Kalit so’zlar: Paleolit, mezolit, neolit, Sazog’on, UstYurt, Obishir, Vaxsh, Oydabal, Machay, Markansuy, Joyitun Аннотация: В данной статье представлены сведения о культурных связях сообществ каменного века, основанные на анализе техники изготовления каменных орудий и способов их обработки, специфических особенностей каменного производства. Ключевые слова: палеолит, мезолит, неолит, Сазогон, УстьЮрт, Обишир, Вахш, Ойдабал, Мачай, Маркансуй, Джойитун. Annotation: This article presents information about the cultural ties of the Stone Age communities, based on the analysis of the technique of making stone tools and methods of their processing, the specific features of stone production.      Key words: Paleolithic, Mesolithic, Neolithic, Sazogon, Ust-Yurt, Obishir, Vakhsh, Oidabal, Machai, Markansuy, Joyitun.       Ibtidoiy odamzod turmushida ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o’tish o’ziga xos tarixiy shart-sharoitlar negizida ro’y bergan. Bunda ibtidoiy jamoalar yashagan joy landshafti, tabiati, iqlim sharoiti muhim rol o’ynagan.  Vatanimiz sarhadlari keyingi yillar maboyinida amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra ilk paleolit davridanoq odamzod tomonidan o’zlashtirilganligi ma’lum bo’ldi. O’rta Osiyo xududida tosh asrining keyingi barcha taraqqiyot bosqichlarida (paleolit, mezolit, neolit) odamzod uzluksiz yashab, o’ziga xos madaniyat yaratilib kelingani arxeologik manbalarda o’z tasdig’ini topgan. Paleolit davri jamoalarining turmush tarzi oddiy, ya’ni ular hali tabiatga to’la qaram bo’lgan. Ibtidoiy to’da, gala holatda kun kechirgan. Mehnat qurollari ham o’ta sodda, mashg’ulotlari terib, termichlab ovqat topish bo’lgan. Lekin, odamlar asta-sekinlik bilan o’zlarini o’rab turgan atrof-muhit, tabiat bilan yaqin aloqada bo’la boshlgan va mehnat jarayonida yangidan yangi kashfiyotlar qilgan. Mezolit, neolit davri ekologik sharoiti, iqlimiy muhiti nisbatan hozirgi zamonga yaqin bo’lgan. Shu sababli O’rta Osiyoning deyarli barcha sarhadlari odamzod tomonidan o’zlashtirilib, natijada o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan turli madaniyatlari shakllanadi. Ma’lumki, tosh asrining dastlabki bosqichi hisoblanuvchi paleolit davri tarixini yoritishda antropogenez jarayoni o’z mazmuniga ko’ra o’ta dolzarb ahamiyat kasb etadi. Farg’ona vodiysida Sel-ungur g’or makoni  “Farg’ona odami” antropologik topilmasining qo’lga kiritilishi antropogenez jarayoni masalalarini yanada oydinlashtirishga xizmat qildi. Obirahmat g’or makonidan “Obirahmat odami” ning topilishi esa Vatanimiz sarhadlarida odamzod ajdodlari (neondertal, kramonon) masalasida muhim kashfiyot bo’lib, tosh davri jamoalari madaniyatining tarixiy ildizlarini aniqlashtirishda muhim yodgorlikdir. Shu bois, etnogenetik  jarayonlarni  tosh asri  qaysi taraqqiyot  bosqichi  rivoji bilan  bog’lash  muammosi  bugungi kunda ham dolzarb hisoblanadi. Bu masala echimini mutaxassislar arxeologik madaniyatlar mazmun mohiyatidan izlamoqdalar, ya’ni arxeologik madaniyatlar  etnik  farqlar demakdir. Farg’ona vodiysida  o’tgan asr 50-yillari o’rtasida A.P.Okladnikov tomonidan Sel-ungur g’or makoni arxeologik xaritaga olingan bo’lib, undan ilk paleolit davri madaniyat izlari borligi aniqlangan. O’.Islomov 1985 yildan e’tiboran  Sel-ungur g’or makonida qayta qazilma ishlarini amalga oshirib, muhim ma’lumotlarni qo’lga kiritdi. Xususan, «Farg’ona odami» topilmasini topdi[1]. Zarafshon vohasi paleolit davri yodgorliklari borasidagi dastlabki ma’lumotlar o’tgan asr 30-yillariga to’g’ri keladi. 1931 yili Samarqand shahri markazida sun’iy ko’l qirg’og’ida dastlab N.P.Xorlamov, keyinchalik M.V Voyevodskiy va V.V.Shumovlar tomonidan qidiruv shurfi qazilib qiziqarli tosh qurollari kolleksiyalari to’plandiki, bu materiallar keyingi yillarda D.N.Lev, M.Jo’raqulovlar tomonidan Samarqand makonining kashf etilishi va bu yerda tadqiqotlar olib borilishiga zamin yaratgan. Bir guruh olimlar  (G.P.Grigorev,  V.P.LYubin,  V.N.Gladilin) ilk  paleolit  davridanoq arxeologik  madaniyatlar  bo’lganligi  haqida  fikr Yuritsa, ko’pchilik mutaxassislar  (A.Ya.BrYusov, A.N.Ragochev, S.N.Zamyatnin, A.A.Formozov)  mahalliy  xarakterdagi  madaniy farqlarni  so’nggi  paleolit  davridan e’tiboran  bo’lgan degan  xulosani  bildirgan.  Arxeologik  madaniyat   bir-biriga  o’xshash tosh  industriyasiga,  moddiy madaniyatga  ega bo’lgan  yodgorliklar guruhini  aniq, ravshan  hududiy  chegarada  jamlanishidir. A.A.Formozov so’nggi paleolit  davrida  arxeologik  madaniyatlar  to’la qonli  ravishda shakllangan, keyingi  taraqqiyot  bosqichlarida –  mezolit, neolitda  tom ma’noda  mustaqil etnik  jamoa  birlashmalaridir degan xulosani  bildiradi.  Shu bois  etnik  jarayon, «etnos» ning  boshlanishini  so’nggi paleolit  davri bilan  bog’lash maqsadga  muvofiqdir.  Mezolit, neolit davri  etnik  jamoalari  «arxeologik madaniyatlar» ida yanada  ravshanroq  namoyon bo’lgan. Bu jarayon mezolit (Obishir, Vaxsh, Oydabal, Machay, Markansuy) yodgorliklarda yaxshi namoyon bo’ladi. O’rta Osiyo miqyosida yaqin yillargacha mezolit davri jamoalariga tegishli yodgorliklar bir zaylda o’rganilmagan edi. Aniqrog’i, Ustyurt platosi, Quyi Amudaryo, Qizilqum hududi, Quyi va O’rta Zarafshon vohasi  shunday sarhadlar jumlasiga kiradi. Lekin, E.Bijanov tomonidan Ustyurt platosida Aydabol, Oqtayloq kabi mezolit davri yodgorliklari guruhi tadqiq etilgan. A.V.Vinogradov tomonidan Quyi Zarafshonning yana bir, nisbatan qadimiyroq bo’lgan o’zan – Chorbaqti vohasi aniqlanib, undan bir qator mezolit davri yodgorliklari topildi. Chorbaqti  mezolit yodgorliklari materiallari N.U.Xolmatov tomonidan o’rganilib, ilmiy muamolaga kiritilgan. M.D.Djurakulov va N.U.Xolmatovlar O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ tizmasi shimoliy yon bag’rida bir qator mezolit-neolit davriga oid yodgorliklarni kashf etib Jangal 1, Tepaqul 3,4,5, Lolab, Ochilg’or, Qorakamar) qo’lga kiritilgan materiallar asosida hamda undan oldingi materiallarga (Sazog’on 1 makoni) yangicha yondoshuvlar tahlili asosida vohaning mezolit davri jamoalari madaniy bo’g’inini yoritib berishga erishdi. Samarqand davlat universiteti olimlarining yuqorida keltirilgan tadqiqotlari O’rta Osiyo tosh davri madaniyatlari tarixiy ildizlari masalasini oydinlashtirishda muhim hisoblanadi. Neolit davri bo’yicha O’rta Osiyoning janubiy-g’arbiy mintaqalarida Kopettog’ning quyoshga tushlov soy etaklarida ibtidoiy motiga dehqonchilikka asoslangan Joyitun madaniyati o’ziga xos o’ringa ega [1,b.180]. Amudaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, Qizilqumda ovchi-baliqchi urug’ jamoalarining Kaltaminor madaniyati [2,b.56] va Hisor tog’ tizmalarining dara va yaylovlarida joylashgan Hisor madaniyati esa o’z xususiyatiga ko’ra Joytun madaniyati jamoalari bilan madaniy aloqada bo’lganligi kuzatiladi [3,b.105-123]. Undan keyingi davrda esa, Farg’ona vodiysida Markaziy Farg’ona madaniyati,[4,b.304] O’rta Zarafshon vohasida Sazog’on va Ustyurtda Ustyurt neolit jamoalari madaniyati tarkib topgan[5,b.3-122]. Ularning xo’jalik asosi, xronologik doirasi, etnomadaniy va etnografik qiyofasi,madaniy aloqalar, madaniyatlarning kelib chiqishi tarixiy ildizlari masalalari, Joyitun, Kaltaminor va Xisor madaniyatlarini hisobga olmaganda, O’rta Osiyo neolitining o’ta bahsli muammolari bo’lib qolmoqda. O’rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida A.P.Okladnikov, Ya.G.Gulyamov, V.A.Ranov, V.M.Masson, A.V.Vinogradov, U.Islomov, V.I.Timofeyev, G.F.Korobkova, M.R.Qosimov, T.Mirsoatov, E.Bijanov, M.Jo’raqulov, N.U.Xolmatov kabi olimlarning izlanishlari muhim hisoblanadi.  Keyingi yillar maboynida arxeologik tadqiqotlar jarayonida qo’lga kiritilgan manbalar paleolit, mezolit, neolit davri jamoalari moddiy madaniyatining yangi qirralarini yoritish imkonini bermoqda. Bu etnik jarayonlar  mezolit, neolit jamoalari  moddiy madaniyatida  o’z aksini  topganki,  buni O’rta Osiyo  miqyosida  amalga  oshirilgan    tadqiqotlar misolida  ham kuzatish  mumkin.   Bu haqda  V.M.Masson, S.P.Tolstov,  A.V.Vinogradov, U.Islomov, V.A.Ranov, M.Jo’raqulov kabi  mutaxassislar  tadqiqotlarida ma’lumotlar  mavjud. Xususan,  V.A.Ranov «neolit  davri etnik  jamoalar  shakllangan  davr  Joyitun, Kaltaminor, Hisor  madaniyatlari  nafaqat  tarixiy- madaniy  jamoalar, balki  etnik birlashmalar  hisoblanadi» degan fikrni beradi. [6.b.42]. Shu o’rinda  V.M.Masson  tomonidan  Joyitun, Kaltaminor, Hisor  madaniyatlari  xususidagi  turli tuman   etnik  tarkiblar  borasida  bildirgan xulosalari ham  ahamiyatlidir.  Bunda  mazkur madaniyatlar ajratilishga  ilmiy asos bergan sopol idishlar va ular naqshlari  ahamiyatiga e’tibor qaratilgan [7.b.180]  Neolit davri  etnik jarayonlar  etnomadaniyat  hamda etnik guruhlar borasida A.V.Vinogradov tadqiqotlari ma’lumotlari  alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu olimning tadqiqotlarida qon-qardosh qabilalarning  ma’lum  hududlarga  tarqalib yashashi, vaqt  o’tishi bilan  mahalliy  xarakterdagi  madaniy  variantlardan  iborat  Kaltaminor  etnomadaniy  jamoalari  neolit  madaniyati  shakllanishiga   olib kelgan (Oqchadaryo, Lavlakan, Quyi Zarafshon) yodgorliklar o’rganilgan [8.b.160-168]. V.A.Ranov tomonidan hisor madaniyatining Tutqovul, Sayyod – «klassik hisor»; Kangurttut, Bulyoni-Payon, Qulob, Yavan vohasi kabi mahalliy madaniy variantlarga ajratilganligi ham etnik birikmalarga misol bo’ladi [9.b.22-25]. Tadqiqotlarda neolit davriga kelib etnik jarayon jadal kechganligi va ular Joyitun, Kaltaminor, Hisor, Markaziy Farg’ona, Sazog’on kabi neolit jamoalari moddiy madaniyatida (madaniyatlarning mahalliy madaniy variantlarida) ham namoyon bo’lganligi aniqlangan va buni soha tadqiqotchilari e’tirof etishgan. Xulosa qiladigan bo’lsak, tosh jamoalar ma’lum bir hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan oziq-ovqat, mehnat qurollari yasash uchun xom ashyo zohiralarini izlashib qo’shni hududlarga siljib borishganliklari va u hududlarda yashovchi jamoalar madaniyatining u yoki bu tomonlarini o’zlashtirganliklari yoxud o’z navbatida o’zlari ular madaniyatiga ta’sir etganliklari tadqiqotlarda aniqlangan. Bunday madaniy ta’sir so’zsiz ular tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollari shakli, ishlov berilishi uslublari, turmushda bajargan funksiyalari, qurollar yasalish xom ashyolari, sopol idishlari, zeb-ziynatlari, turar-joylari, qabrlari tuzilishlari kabilardagi o’xshashliklarda namoyon bo’lgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971.
2. Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., 1981.
3. Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика. // Культура первобытной эпохи Таджикистана. – Душанбе, 1982; Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии. // Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. – Новосибирск, 1985; Неолит (гиссарская культура). История Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998. С.105-123.
4. Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. С. 304.
5. Бижанов Е.Б. Неолитические памятники юго-восточного Устюрта. // Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. – Ташкент: Фан, 1978. С.18-79; Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. С.3-42;Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1991. С.3-122.
6. Виноградова Н.М., Ранов В,А.,Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008.41,42-бб.
7. Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971.
8. Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. М., Наука, 1981. 160-168-бетлар.