O`zbek oilalari buzulishining bugungi kundagi ayrim, pedagogik va psixologik sabablari.

Pedagogika ta`limi nazariyasi kafedrasi katta o`qituvchisi L.T.To`raqulov. JDPU magistranti Sh.D.To`raqulova. “Nikohdan o`tishga hech kim majbur qilmaydi,lekin nikohdan o`tgan har bir kishi nikoh qonunlarga bo`ysunishga majbur etilmog`i lozim.” Karl Marks. Kalit so`zlar: Oila,bolalar,ta`lim,tarbiya,oila kodeksi,ijtimoiylashuv,nikoh,pedagogika ,psixologiya,oila pedagogikasi,oila psixologiyasi,ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy psixologiya. Oilaviy tizimlarning turlari bir-biridan jiddiy farq qilgani uchun,bola kirishishi ijtimoiylashuvi mumkin  bo`lgan muloqot barcha madaniyatlar uchun bir xil emas.Shaqaloq hayotining ilk bosqichida deyarli hamma joyda eng muhim shaxs ona hisoblanadi,biroq,yuqorida aytilganiday ona va bola munosabatlarining tabiati ular o`rtasidagi muloqotning muntazamliligi va shakli bilan belgilanadi.Bu esa o’z navbatida oila institutlari va ularning jamiyatdagi boshqa guruhlar bilan aloqalariga bog’liq bo’ladi.Masalan:Britaniyada oilali ayollarning ko’pchiligi oiladan tashqarida xaq to’lanadigan ish bilan mashg’ul,shu bilan birga, bola tug’ilgandan keyin ayollar ishga tez qaytadilar.Shunday ko’rinishlarga qaramay,oila,odatda chaqaloqlikdan to o’smirlik davrigacha  va undan keyin ham avlodlar vorisligini taminlashda ijtimoiylashuvning eng muhimagenti bo’lib qolaveradi.Ko’pchilik bolalar o’z bolaligini oila davrasida ,otasi,onasi va ihtimol yana bir-ikki bola davrasida o’tkazganlar. Xalqimizda birap bor »Oshsiz uy bo`lishi mumkin,lekin nizosiz uy bo`lmaydi».Faqat nizoning nizodan farqi bor,quyida bu haqda to`xtalamiz.Odam oila qurganidan so`ng, albatta, uning ijtimoiy mavkei o`zgaradi. Endi u “uylanmagan yigit”, “turmushga chiqmagan qiz” emas,balki “oilali”odamdir.Shunday ekan xar ikkala tarafham o`zining hatti-harakatlari,yurish-turishi,hulqi,o`zlarida mavjud bo`lan quzurlarni va boshqa jihatlarini oilali odam sifatida qaytadan ko`rib chiqishi talab etiladi. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 64-moddasida: Ota-onalar o`z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarning vasiyligidan mahrum bo`lgan bolalarni boqish,tarbiyalash va o`qitishni ta`minlaydi,bolalarga bag`ishlangan xayriya faoliyatini rag`batlantiradi deyilgan yoki, 66-moddasida Voyaga yetgan, mahnatga layoqatli farzandlar o`z ota-onalari haqida g`amxo`rlik qilishga majburdirlar deb belgilab qo`yilgan. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risida qonunining 54-moddasida «Yetim bolalarni va ota-onasining yoki boshqa qonuniy vakillarining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni o‘qitish va ularning to‘liq ta’minoti O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi». So‘nggi yillarda mamlakatda ijtimoiy yetimlikning oldini olish, aholi va yoshlar orasida sog‘lom oila qurishga mas’uliyat bilan yondashishni targ‘ib qilish, oilaviy qadriyatlarga ma’naviy-axloqiy munosabatni shakllantirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi.Ko‘rilgan chora-tadbirlar tarbiya muassasalari va ularda tarbiyalanayotgan yetim bolalar va ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalar sonini sezilarli ravishda kamaytirishga yordam berdi.Shu bilan birga, bolalarni joylashtirishning oilaviy hamda boshqa muqobil shakllarini keng joriy etish, ayniqsa, ularni tarbiyalash uchun oilaga qabul qilish (patronat), shuningdek, bolalarni mustaqil hayotga tayyorlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rish talab etilmoqda.Bundan 45-50 yil muqaddam ba`zi-bir obro`li olimlarimiz orasida,”beshikdan to oily o`quv yurtiga qadar” bola tarbiyasini davlat o`z zimmasiga olmog`i kerak, degan fikr yurardi.Mustaqillikning dastlabki yillaridan olimlar o`zlarining bu sohadagi fikrlarini o`zgartirdilar.Chunki ular tajribada,ota-onalar muhabbati,ularning o`z farzandlari bilan doimiy ravishda muloqotda bo`lishlari kichkintoylar uchun huddi suv bilan havodek zarur ekanligiga ishonch hosil qildilar. Bolaning  tarbiyasini oilaviy tarbiyasiz amalga oshirib bo`lmaydi.”Odamlar siyosat, fan, san`at, din,bolalarning ta`limi va tarbiyasi va hokozalar bilan shug`ullana olishlari uchun birinchi navbatda yeyishlari,ichishlari, turar joyga va kiyem-kechaklarga ega bo`lishlari kerak” F.Engels. Agar er-xotinlar o’rtasida yaqin munosabatlar rivojlangan bo’lsa, agar ular bir-birlarini sevsalar, ya’ni hurmat qilsalar, qadrlasalar, boshqalarning fikrini tinglasalar, unda har qanday nizo ularning o’zaro tushunish uchun birgalikdagi istagining asosiy qismidir. 1-omil:  Ma’lumki, bolani tug’ilishi turmush o’rtog’ini «ushlab turish» munosabatlarning mustahkamlanishiga hissa qo’shmaydi, aksincha uning parchalanishini tezlashtiradi. Biroq, bolalar hali ham munosabatlarni «mustahkamlash» imkoniyatiga egalar – turmush o’rtoqlari o’z muammolarini hal qilish orqali o’z nizolarini orqa tomonga surib, sulh tuzishlari mumkin. Ammo bolalar ulg’aygach, mustaqil bo’lgandan so’ng, ota-onalar bir-birlari bilan qanday aloqa qilishni deyarli unutib, ziddiyatlari bilan yolg’iz qoladilar. Afsuski, ajralish arafasida turgan oilada bola to’satdan tez-tez kasal bo’lib qolsa yoki u bilan doimiy muammolar bo’lsa. Shunday qilib, u ongsiz ravishda ota-onaning nikohining buzilishiga «norozilik bildiradi» va ota-onalarning e’tiborini jalb qiladi. Psixologlarning fikriga ko’ra, bu oila uchun inqirozdan chiqish uchun juda yuqori narx. Bu yaqin orada ota-ona bo’lishlarini bilib, ajralish arafasida turgan turmush o’rtoqlar bu munosabatlarni yaxshilash uchun yana bir imkoniyat ekanligiga qaror qilishdi. Va ko’pchilik muvaffaqiyat qozonadi. 2-omil: Erta turmush qurish oilaviy hayot uchun xavfli omillari biri hisoblanadi. Ular mo’rt deb hisoblanadi, chunki yosh turmush o’rtoqlar juda ko’p muammolarni hal qilishlari kerak: uy-joy,ishga joylashish, o`qish, oiladagi boshqa oila a`zolaribilan muomalaga kirishib keta olish(ijtimoiylashish)muammosi,moddiy qiyinchiliklar,o`z daromadiga o`zlari egalik qilish istagi va boshqalar. Biroq, uzoq vaqt davomida bitta hayotni boshdan kechirganlar uchun odatdagi hayot tarzini o’zgartirish, boshqa birovga moslashish yanada qiyin bo’lishi mumkin. Yoki  aksincha, erta turmush qurishda, yoshga xos bo’lgan psixologik moslashuvchanlik tufayli hayot o’zgarishiga moslashish va sherik bilan o’zaro kelishib yashash osonlashishi mumkin. 3-omil: Ko’p, qiyinchiliklarni doimiy ravishda engishga majbur bo’lgan oila ko’pincha «buziladi» va muammolarning og’irligiga dosh berolmaydi, deb hisoblashadi. Ammo ba’zilar uchun oiladagi inqirozlarning sababi,»turg’unlik», muntazamlik, zerikishdir, holbuki qiyinchiliklar faqatgina turmush o’rtoqlarni birlashtiradi. Barqarorlik va o’lchovli hayot inqirozni keltirib chiqaradi. E’tirof etiladigan vaziyat: xafa bo’lgan xotin erini muzdek sukunat bilan kutib oladi. U uning fikrlarini telepatik tarzda o’qib chiqishini, uning aybining darajasini tushunishini va uni haqoratlashini kutadi. Biroq, 98% hollarda, u birovni haqorat qilish haqida tashvishlanishga majbur bo’ladi (erini nima uchun xafa qilishini tushunmaydi). Va oshkora xafagarchilik, boshdan kechirayotgan ayolni jirkanib «uradi». Oxir oqibat, ular «xafa bo’lish – o’zingizni boshqalarning xatolari uchun jazolashdir», deyishadi. Janjal qilish yaxshiroq, psixologlar maslahat berishadi. Ammo tortishuvlar janjalga aylanib ketmasligi uchun mojarolarni o’rganish bo’yicha mutaxassislar bir qator qoidalarni ishlab chiqishgan.   Oiladagi buzilishlarning sabab va oqibatlar Sog’lom oilada ulg’ayish – bu omadning haqiqiy omili.Oilaning buzilishi har doim  erkakka va oilaning boshqa a’zolari uchun ham katta stressdir. Afsuski, zamonaviy dunyoda ajrashish, nikoh kabi odatiy holga aylandi.Umumjamoatchilik fikrini o’rganish markazining so’rovlariga ko’ra, mamlakatimizda ajralishning eng ko’p uchraydigan sabablari: xoinlik (24%); qashshoqlik (21%), murosaga kelmaslik, janjal (19%), yomon odatlar – alkogolizm, giyohvandlik (16%). Belgilarning nomuvofiqligi (8%), maishiy muammolar (7%), sovigan hislar (5%) oilalarning buzilishining sabablari sifatida namoyon bo’ladi. 3% ajrashish rashk va mas’uliyatsizlik natijasi ekanligida deb ma`lumot berigan. Oilaviy munosabatlarning yomonlashishiga olib keladigan sabablar juda ko’p, bu erda bir nechta misollar mavjud. Xulosa 1.Er-xotin o’rtasidagi tushunmovchilik. Bunday oilalarda oila a’zolari o’rtasida o’zaro munosabatlar, o’zaro yordam, o’zaro ishonch va o’zaro sabr-toqat mavjud emas. Ushbu tur er-xotin o’rtasidagi munosabatlarda sintonizm (hissiy sezgirlik) yo’qligini anglatadi. 2.Nikohdan yuqori umidlarning mavjudligi. Nikohgacha bo’lgan davrda shakllangan taxminlar va haqiqiy oilaviy vaziyat, shu jumladan moddiy farovonlik o’rtasida tafovut mavjudligi. 3.Ota-onalar subkulturalarining bir-biriga mos kelmasligi, bu ota-ona oilalari bilan oilaviy funktsiyalar, urf-odatlar, rol xatti-harakatlari va boshqalar to’g’risidagi turli xil fikrlar tufayli yuzaga kelgan munosabatlarni anglatadi. 4.Turmush o’rtog’idan birining shaxsini buzish. O’zaro munosabatlarning bu turi bilan er-xotinlardan biri doimiy ravishda boshqasiga moslashadi, mustaqil emas, qaror qabul qilishda erkin emas, chunki u boshqa turmush o’rtog’ining xohishi ta’sirida. 5.Agressiv o’zini tasdiqlash. Agressiv xatti-harakatlar orqali turmush o’rtoqlardan biri boshqa oila a’zolarining huquqlarini buzadi va ma’naviy va hatto jismoniy zarar etkazadi, o’zining «men» ning qiymatini e’lon qiladi, doimiy ravishda o’zining ustunligini isbotlaydi va uning roli boshqa turmush o’rtoqlar bilan taqqoslaganda ancha muhim, jismoniy kuchini ko’rsatadi. 6.Etakchilik uchun kurash. Turmush o’rtoqlardan biri qat’iy rahbarlikka intiladi, bu uning nuqtai nazari, fikrlari, o’z harakatlarining to’g’riligiga ishonch hosil qilishda, qaror qabul qilishda o’jarlik, faqat o’z nuqtai nazarini to’g’ri deb bilishda namoyon bo’ladi. 7.Ijtimoiylashuv agentlari,ota-onalar,tengdoshlar,maktab jamoasi,,ommaviy axborot vositalai,diniy idora vakillari,xotin qizlarni qo’llab-qo`vvatlash va boshqa tashkilotlani faoliyatiing qoniqarli emasligi,ba’zi hisobotlarni bo`rttirma ekanligi.   Adabiyotlar ro`yxati:   1.O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risi»da qonuni 2020-yil 2.O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi O`zbekiston NMIU 2016 3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019-yil 11 fevral kuni “Yetim bolalar va ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori. 4.T.M.Afanas`eva “OILA” O`zbek tiliga tarjima. o `qituvchi nashriyoti.1986 yil.159-229 betlar. 5.N.Egamberdiyeva Ijtimoiy pedagogika darslik. 2009yil. Toshkent. 6.Entoni Giddens Sotsiologiya 2002 yil Toshkent Sharq nashiriyoti. 7.L.T.To`raqulov Tafakkur ziyosi Ilmiy uslubiy jo’rnal.2019-yil.91-93 sahifa