Siddiqova Sanobar Xaydarovna, Umumiy pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Maqolada kichik yoshdagi o‘quvchilarning ijodiy salohiyatining tarkibiy qismlarini rivojlantirishda ta’lim faoliyati muayyan psixologik-pedagogik sharoitlarni yaratilishi, ijodiy ta’lim faoliyati insonparvarlikka ega bo‘lib, umuminsoniy qadriyatlar tizimiga asoslanishi, kichik maktab o‘quvchisida qobiliyat va mayllarni rivojlantirish, o‘qituvchining asosiy vazifasi – tan olish va har bir bolada aynan uning, individual iqtidorini rivojlantirish, yaratish yosh o‘quvchining ijodiy salohiyatini rivojlantirishning individual usulini topa bilishi lozimligi haqida yoritilgan.
Kalit so‘zlar: kichik yosh, o‘quvchilar, ijodiy salohiyat, tarkibiy qismlar, ta’lim faoliyati, psixologik-pedagogik, ijodiy ta’lim, faoliyat, insonparvarlik, umuminsoniy qadriyatlar, qobiliyat va mayllar, individual iqtidor, individual usul.
Annotatsiya: V state pri razvitii komponentov tvorcheskogo potensiala mladshix shkolnikov v uchebnoy deyatelnosti doljnы sozdavatsya opredelennыe psixologo-pedagogicheskie usloviya, tvorcheskaya vospitatelnaya deyatelnost doljna nosit gumannыy xarakter i osnovыvatsya na sisteme obщechelovecheskix sennostey, razvitii sposobnostey i sklonnostey u mladshego shkolnika, glavnaya zadacha pedagoga – raspoznat i v kajdom rebenke raz’yasnit, chto mladshiy shkolnik doljen umet naxodit individualnыy put razvitiya svoego tvorcheskogo potensiala, razvivat svoyu individualnuyu odarennost.
Klyuchevыe slova: yunosheskiy vozrast, ucheniki, tvorcheskiy potensial, komponentы, uchebnaya deyatelnost, psixologo-pedagogicheskoe, tvorcheskoe vospitanie, aktivnost, gumanizm, obщechelovecheskie sennosti, sposobnosti i sklonnosti, individualnaya odarennost, individualnыy metod.
Abstract: In the article, when developing the components of the creative potential of younger students in educational activities, certain psychological and pedagogical conditions should be created, creative educational activities should be of a humane nature and based on a system of universal values, development of abilities and inclinations in a younger student, the main task of a teacher is to recognize and in each child to explain that the younger student should be able to find an individual way to develop his creative potential, to develop his individual talent.
Key words: adolescence, students, creativity, components, educational activities, psychological and pedagogical, creative education, activity, humanism, universal values, abilities and inclinations, individual talent, individual method.
Kirish. Butun dunyo va mamlakatimiz zamonaviy tizimida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, izlanishlar ijodkorlikni rivojlantirishga e’tiborning kuchayishi bilan birga keladigan harakatlantiruvchi kuch sifatida qaralmoqda. Hozirgi zamon tasavvurlariga muvofiq, ta’limning asosiy vazifalaridan biri o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini shakllanitirish va rivojlantirish uchun sharoitlar yaratishdan iborat. Bilish faoliyatini samarali tashkil etish bu muammoni hal etishda birinchi navbatdagi vazifadir.
Asosiy qism. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning ijodiy salohiyatining tarkibiy qismlarini rivojlantirishda ta’lim faoliyati muayyan psixologik-pedagogik sharoitlarni yaratishga yordam beradi “Pedagogika ijodiy faoliyatni harakat shakli sifatida belgilaydi shaxs yoki jamoaning xususiyatlari – sifat jihatidan yangi, ilgari hech qachon yaratilmagan mavjud emas edi. O‘quv jarayoniga kelsak, ijodkorlik yaratishga qaratilgan inson faoliyati shakli sifatida belgilanishi mumkin emas, uning uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan sifat jihatidan yangi qadriyatlar hisoblanadi, bular shaxsning ijtimoiy sub’ekt sifatida shakllanishida muhim ahamiyatga ega».
O‘quv faoliyatini vaqtni aylantiradigan tarzda tashkil qilishingiz mumkin shaxsning ijodiy fazilatlarini bilvosita natijadan bevosita natijagacha rivojlantirishga erishish mumkin. Ammo, maktab o‘quvchilari o‘rtasida ijodiy faoliyatni o‘zlashtirish jarayonida mavjud shaxsiyatdagi sifat o‘zgarishlarni, tasavvur va tushunchalarning asta-sekin rivojlanishini, ta’limda mehribonlik, maqsadlilik, faollik, mustaqillik, obrazlilikning sustligi, boshqacha aytganda, ijodiy salohiyatni rivojlantirish jarayoning mavjud ijtimoiy shaxsiyatga bog‘liqligini hisobga olmaslik ko‘zlangan natijani bermaydi.
Ijodiy ta’lim faoliyati insonparvarlikka ega bo‘lib, umuminsoniy qadriyatlar tizimiga asoslangan bo‘lishi lozim. U kichik maktab o‘quvchisida shunday qobiliyat va mayllarni rivojlantirishi kerak-ki, undagi javhar o‘quv faoliyatining qaysi sohalarida tabiat tomonidan belgilanadi uning qiziqishi qaysi sohalarga yo‘natirilganligini taqvoza etadi. Inson hamma narsada birdek iste’dodli bo‘la olmaydi faoliyat sohalari va maktab o‘quvchilari bundan mustasno emas. Shu bilan birga, har bir oddiy odam o‘ziga xos tarzda iste’dodlidir. O‘qituvchining asosiy vazifasi – tan olish va har bir bolada aynan uning, individual iqtidorini rivojlantirish, yaratish yosh o‘quvchining ijodiy salohiyatini rivojlantirishning individual usulini topa bilishi lozim.
O‘quv faoliyatida kichik yoshdagi o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini rivojlantirish sifati quyidagilar bilan tavsiflanadi:
- o‘z-o‘zini anglash, o‘z shaxsining ahamiyatiga intilish;
- ijodiy faoliyatga yo‘naltirish: ijodiy yondashuv,
- ta’lim faoliyatida ijodiy faoliyat;
- o‘zini ifoda etish qobiliyati;
- o‘z ta’lim tajribasini aks ettirish.
Shaxsning ijodiy rivojlanishi ayniqsa jadal rivojlanadi boshlang‘ich maktab yoshi mutaxassislar tomonidan tadqiqot ijodkorlik erta yoshda ekanligini ko‘rsatadi o‘ziga xos umumiy, umuminsoniy sifat sifatida qaralishi va rivojlanishi kerak. Darsda kichik yoshdagi o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini rivojlantirish faoliyat o‘z ichiga oladi:
- o‘quvchilarning zarur bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish ularni ijodiy o‘quv faoliyatiga jalb etish;
o‘quvchilarni ijodiy o‘quv faoliyatiga jalb etish, bunda to‘da va ijodiy salohiyat tarkibiy qismlarining rivojlanishi sodir bo‘ladi.
Boshlang‘ich maktab yoshidagi ta’lim faoliyati yetakchi hisoblanadi faoliyati, bu bosqichda bolaning asosiy yutuqlari beri rivojlanishi u bilan bog‘liq bo‘ladi. Bola maktabga ma’lum darajada keladi bilim, tug‘ma mayllar yig‘indisi, shakllangan mayl va qobiliyatlar barcha birinchi sinf o‘quvchilari uchun boshlang‘ich imkoniyatlar har xil shakllangan bo‘ladi.
Ularning ijodiy salohiyati ham har xil. Ijodiy o‘qituvchining vazifasi bu har bir bolaning potensialidan shakllanishi haqiqiy ijodkorlikni rivojlantiradi. Buning uchun siz yaratishingiz kerak bo‘lgan quyidagi zaruriy psixologik va pedagogik sharoitlar va imkoniyatlardan foydalanishimiz zarur:
- qulay va xavfsiz ta’lim muhitini yaratish:
- o‘quvjarayoniniinsonparvarlashtirish;
- bolaning muvaffaqiyati uchun vaziyatni yaratish;
- qulay hissiy va qadriyat munosabatlarini yaratish;
- qulay rag‘batlantiruvchi ta’lim muhitini yaratish
Yosh o‘quvchilarda barqaror kognitiv qiziqishlarning paydo bo‘lishi ta’lim faoliyatida ijodiy o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojlari va shuningdek, kognitiv motivatsiyalar asosida o‘quv motivatsiyasini shakllantirishga hissa qo‘shadi.
Maktab o‘quvchilari mustaqil ijodiy fikrlash va yuqori saviyada intellektual rivojlanishi:
- har bir o‘quvchining ijodiy salohiyatini rivojlantirish individual traektoriyaga;
- maktab o‘quvchilari faoliyatiga refleksiv funksiyalarni kiritish;
- o‘quvchilarning bilish faolligini faollashtirish;
- o‘zlashtirish jarayonida o‘qituvchining birgalikdagi ijodiy faoliyati hamkorligida bilim va muammolarni hal qilish;
- o‘quv jarayonida o‘quvchilarning faol rolini tan olish;
- majburiy tizimli kiritish bilan o‘quv mashg‘ulotlarini qurish asosidagi mustaqil ijodiy ishlar;
- rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalarini qo‘llash kabilarga bog‘liq bo‘ladi.
Insonning ijodiy faoliyati bevosita uning his-tuyg‘ulari va qiymat yo‘nalishlari uning xulq-atvorini belgilaydigan shaxs tuzilishining eng muhim komponenti va boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabatlar ifodalanadi. Tuyg‘ular odamga baho berishga yordam beradi. Hissiy va qadriyat munosabatlarini kichik maktab o‘quvchisining qanchalik yaxlit va ijodiy amalga oshirishiga bog‘liq bo‘lgan ta’lim faoliyatida o‘zlari ishtirok etadigan o‘rganishning afzal yo‘nalishlariga doir har bir bola uchun aldohida chora-tadbirlarni taqoza qiladi.
O‘quv motivatsiyasi – natijalarni yaxshilash istagi, qat’iyatlilik maqsadlaringizga erishish istagi, muvaffaqiyatga erishish istagi – bitta uni hayotiy mehnatkashga ta’sir qiladigan asosiy shaxsiy xususiyatlardir.
Psixologlar va pedagoglar rag‘batlantiruvchi motivlarning ikki guruhini ajratib ko‘rsatishadi maktab o‘quvchilari o‘rganish uchun: ijtimoiy va kognitiv motivlar. Ijtimoiy motivlarga o‘quvchining ongliligi kabilar kiradi jamiyat uchun foydali bo‘lish, ota-onalarini o‘qishlari bilan xursand qilish, o‘rgatish telees, sinfdoshlar va do‘stlar hurmatini qozonish, xabardorlik, o‘rganish zarurati:
- eng istalmagan ijtimoiy motiv:
- ota-onalar va o‘qituvchilar tomonidan o‘qishga majburlash, bu ko‘pincha jazo qo‘rquvi bilan qo‘llab-quvvatlanadi va ko‘p hollarda yo‘q ijobiy natijalar;
- kognitiv motivlarga o‘rganish istagi ya’ni, mustaqil ravishda muammo va ularni hal qilish, fanga qiziqish bu, o‘quv jarayonining o‘ziga xos quvonchi, yaxshi baho olish istagi;
- kognitiv motivlar namoyon bo‘lishining eng yuqori darajasidagi ehtiros;
- ishqibozlik reaksiyasining kuchli ijobiy his-tuyg‘ularni keltirib chiqarishi;
- shug‘ullanish qobiliyatini mahrumlik sifatida qabul qilish.
Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, maktab o‘quvchilarining muvaffaqiyatli ta’lim olishlari uchun o‘quvchilarni majburlash kerak emas balki, ularning yosh davri xususiyatlariga ko‘ra, o‘yin, drammatik darslar, ko‘drgazmali darslarni tashkil etish orqaldi ularda motivatsiyani shakllantrish maqsadga muvofiqdir.
V.V.Firsovaning “Majburiy natijalar asosida ta’lim darajasini differensiallashtirish” texnologiyasi muallifi g‘oyasi o‘quvchilarni o‘rganish qobiliyati darajasiga ko‘ra farqlash va mavjud tabaqalashtirilgan metodologiyadan foydalangan holda o‘quvchilar bilan dastur materialini o‘zlashtirish uchun ishlashdan iborat. Yangi yondashuvning tubdan farqi shundaki, darajalarni farqlash o‘quv natijalarini rejalashtirish, majburiy o‘qitish darajasini aniq taqsimlash va shu asosda materialni o‘zlashtirish darajasini oshirishni shakllantirishga asoslanadi.
V.V. Firsova o‘qitish darajasidagi farqlanishning quyidagi jihatlarini ajratib ko‘rsatadi:
– o‘quvchi erishishi kerak bo‘lgan umumiy ta’limning asosiy majburiy darajasining mavjudligi;
– asosiy daraja o‘quvchilarga qo‘yiladigan talablarni farqlash va individuallashtirish uchun asosdir;
– asosiy daraja barcha o‘quvchilar uchun real tarzda yerishilishi kerak;
– o‘quvchi asosiy bosqichda yerishishi kerak bo‘lgan natijalar tizimi ochiq bo‘lishi kerak;
– tayanch daraja bilan bir qatorda o‘quv fanining mazmunini chuqur o‘zlashtirish bilan belgilanadigan malaka oshirish imkoniyati ham beriladi.
Ko‘p bosqichli ta’lim kichik yoshdagi o‘quvchilarning e’tiborini, idrokini, xotirasini va tafakkurini rivojlantirishning yuqori darajasiga yerishishga imkon beradi. Bu yesa bolaning darsdagi faolligini, fanga qiziqishini, mustaqil ishlashga intilishini oshiradi va buning natijasida shaxsning ijodiy salohiyatini yuksaltirishga, ta’lim sifatini oshirishga olib keladi.
Ijodkor shaxsning shakllanishini shaxsning o‘zaro mos tarzda bajarilgan ijodiy faoliyat va ijodiy mahsulotlarni yaratish borasidagi rivojlanishi sifatida belgilash mumkin. Ushbu jarayonning sur’ati va qamrovi biologik va ijtimoiy omillar, shaxsning faolligi va kreativ sifatlari, shuningdek, mavjud shart-sharoit, hayotiy muhim va kasbiy shartlangan hodisalarga bog‘liq.
Manbalarda ta’kidlanishicha, ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishi uchun aqliy rivojlanish darajasi o‘rtadan yuqori yuqori (IQ 120 dan past emas) bo‘lishi muhim sanaladi. Biroq juda yuqori intellektual daraja (IQ 170–180) ijodiy qobiliyatlar rivojlanishiga slabiy ta’siro ko‘rsatishi mumkinligi to‘g‘risidagi mulohazalar qayd etiladi. Shunga qaramasdan, kreativlik va intellekt faqat shaxsiyatning xususiyatlari darajasidagina emas, balki butun bilish jarayoni darajasidagi o‘zaro bog‘liqliq zarurligi isbotlangan. Shu bilan bir qatorda mazkur muammo bo‘yicha ilmiy izlanishlar natijalari yoritilgan hozirgi zamon adabiyotlarida IQ ni turli asoslar bo‘yicha bashoratlash uchun bir qator modellar keltirilgan bo‘lib, ularda intellekt kreativlik asosi bo‘lib xizmat qiladi, intellektual ijodkor odam bo‘lmasligi mumkin, lekin past darajadagi intellektli odam hech qachon kreativ bo‘lmaydi kabi mulohazalar ilgari suriladi. Amerikalik D.Kroch, R.Kragfeld va P.Livsonlar «ijodkor odamlar intellektual ustunliklarga ega bo‘lishi shart emas» deb ta’kidlaydilar.
Yuqoridagi mulohazalar va o‘zimizning aqliy taraqqiyotning yuqori darajasi kreativlik qobiliyatining namoyon bo‘lishida o‘rni va ta’siri bo‘lishi mumkin degan ilmiy taxminimizdan kelib chiqib, «J. Ravenning “Rangli progressiv matritsalar» metodikasidan foydalandik. Mazkur metodika 4,5 yoshdan 8 yoshgacha bo‘lgan bolalarning umumiy intellekt darajasini aniqlashga yo‘naltirilgandir.
Tadqiqotimizda olingan natijalarning ko‘rsatishicha, o‘rtacha aql (AB) eng yuqori darajani ya’ni, o‘g‘il bolalarda 29,7%ni, qizlarda esa 31,4%ni tashkil qildi. O‘ziga xos aql o‘g‘il bolalarda 11,6 %ga, qizlarda 13,5%ga, o‘rtachadan past aql esa o‘g‘il bolalarda 7,7 %ni, qizlarda 5,9%ni ko‘rsatdi (1-jadvl). Bu o‘rganilgan o‘quvchilarda bir qator ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko‘ra, aqliy rivojlanish darajasi bir muncha past ekarnligi haqidagi xulosani keltirib chiqaradi. Buning asosiy sabalari sifatida yosh davriga ko‘ra shaxs sifatida rivojlanish jarayoni kechayotganligi, maktabda o‘qiyotganliklariga hali ko‘p vaqt bo‘lmaganligi va ular tarbiyalanayotgan oilalarda bolalarni aqliy rivojlanishi uchun muhit hamda zaruriy chora-tadbirlarning yetarlicha yo‘lga qo‘yilmaganligi kabilarni qayd etib o‘tish mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib, oilalarda tarbiyalanayotgan yosh o‘quvchilarning aqliy rivojlanishi borasida ota-onalar, maktab o‘qituvchilari zaruriy chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq ekanligini qayd etib o‘tmoqchimiz.
1-jadval
Sinaluvchilar aqliy rivojlanish darajalarining gender xususiyatlari bo‘yicha ko‘rsatgichlari
| Hududlar |
(A)
O‘ziga xos aql |
(AB)
O‘rtacha aql |
(B)
O‘rtachadan
past aql |
| O‘g‘il bolalar |
Qizlar |
O‘g‘il bolalar |
Qizlar |
O‘g‘il bolalar |
Qizlar |
|
Jizzax
viloyati |
11.8 |
13.2 |
29.4 |
31,3 |
8,2 |
6.0 |
| Samarqand viloyati |
12.3 |
14.6 |
31,2 |
32.0 |
5.7 |
4.2 |
| Sirdaryo viloyati |
10,9 |
12,8 |
28.6 |
30.8 |
9,3 |
7,6 |
| Umumiy ko‘rsatgich |
11,6 |
13,5 |
29,7 |
31,4 |
7,7 |
5,9 |
Tadqiqotimizda o‘quvchilarning ijodiy salohiyati rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijodkorlik imkoniyatlari komponetlarining integral xususiyatlarini o‘rganishga harakat qildik. Bunda biz ijodiy o‘quv faoliyati jarayonida ijodiy salohiyatni rivojlantirishning individual psixologik (masalan, divergent fikrlash yoki aql), motivatsion, kognitiv faoliyat, kreativlik, va aqliy komponentlarining kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda ijodiy salohiyatning rivojlanishiga ta’sirini tahlil qildik. Chunki aynan kichik maktab yoshi davri bolaning kelajakda har tomonlama barkamol shaxs sifatida shakllanishida muhim davr hisoblanadi. Shunga ko‘ra, mazkur masala bo‘yicha turli tadqiqotchilar tomonidan taklif qilingan ijodiy potensial tuzilmasini tahlil qilib, xulosa qilishimiz mumkinki, ijodiy potensial – bu shaxsning o‘zini-o‘zi ijodiy rivojlanishini ta’minlaydigan o‘zaro bog‘liq xususiyatlar, qobiliyatlar va imkoniyatlar to‘plami bilan tavsiflangan shaxs va faoliyatning murakkab integral ko‘rsatkichi hisoblanadi degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Olingan natijalardan ma’lum bo‘lishicha, o‘quvchilarda ijodiy salohiyatni rivojlantirish komponetlari orasidan “Motivatsion” asoslar eng yuqori darajani ko‘rsatdi (30,7%). Mos ravishda “Kognitiv faoliyat” 26,5%ni, “Kreativlik” 20,7%ni va “Aqliy” komponent 22,0%ni ifodaladi.Ushbu natijalarni pedagogik-psixologik jihatdan tahlil qilib ko‘radigan bo‘lsak, ijodiy salohiyatning rivojlanishida motivatsion omil yetakchilik qilayotganligi ko‘zga tashlanadi. Ya’ni, o‘quvchilarni kichik yoshdan boshlab, kognitiv faoliyatga, kreativlikka umuman olganda, ijodkorlikka yetaklash muhim ekanligi ayon bo‘ladi. Shundan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, o‘quvchilarning ijodiy salohiyati rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijodkorlik potensiali komponetlarining aqliy taraqqiyot bilan integrallashuvi ularda ijodkorlik qobiliyatining rivojlantirishiga o‘ziga xos tarzda ta’sir ko‘rsatar ekan.
Tadqiqotimizda ijodiy qobiliyatning o‘quvchilarda ijodiy fikrlash va aqliy salohiyat shakllanishiga ta’sirini o‘rganish natijalari asosida quyidagilarni qayd etish mumkin. Bilishga doir sifatlar:
– intellektual sifatlar: qiziquvchanlik, zehnlilik, mulohazalilik, ziyraklik, mantiqiylik, onglilik dalillash, analitik, sintetik o‘xshashini topa olishga qodirlik, isbotlashning turli shakllaridan foydalanish, ishqibozlik;
– sinchkovlik, zakovatlilik,muammolarda izlanuvchanlik, tajribalarga moyillik, savollar bera bilish, ziddiyatlarni ko‘ra olish, muammo va gipotezalarni ta’riflay olish, nazariy va amaliy tadqiqotlarni bajara olish, turli xil topshiriqlarni yechish usullariga ega bo‘lish, xulosa va umumlashmalar qilish, harakatning tezkorligi tafakkurining xilma- xilligi;
– shaxsiy faoliyatida aks etgan madaniy me’yorlar va an’analarga ega bo‘lish;
– o‘z bilimlari va olgan natijalarini dalillay bilish;
– tanlash vaziyatlarida tanlay bilish;
– paydo bo‘lgan har qanday muammo bo‘yicha o‘zining tushingani yoki tushunmaganini bildirishga qodirlik; o‘zgalar nuqtai nazarini tushunish va baholay olish, mazmunli dialog yoki munozarali chiqishlar qilish;
– o‘rganilayotgan sohalarni tizimli ko‘ra bilish; ob’ektlar aloqalari, ularning sabablari, ular bilan bog‘liq muammolarni izlab topish; har qanday ob’ekt va hodisa (tabiat, madaniyat, siyosat va hokazo) mohiyatini aniqlashga to‘g‘ri yondasha bilish;
– ob’ektlar orasidan asosiysini tanlay bilish, ular orasidagi bir- biriga bog‘liqlikni izlash; tanilgan ob’ektlarning yangi vazifalari va aloqalarini ko‘ra bilish; ob’ektning kelib chiqish sabablarini izlashga qodirlik, ob’ektning ma’nosi, uning manbaini topishga qodirlik;
– o‘rganilayotgan fanlar bo‘yicha ma’lumotga, tayanch bilimlarga malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lish; o‘rganilayotgan bilimning asosiy muammolarini mo‘ljalga olish;
– ta’lim samarasi va sinfdoshlarining erishgan natijalarni qiyoslayo bilish, ularning o‘xshash va farqli tomonlarini ajratish, shaxsiy ta’limiy natijalarni qayta aniqlash yoki qayta ishlash;
– madaniy-tarixiy o‘xshashliklarning kelib chiqish (namoyon bo‘lish) sabablarini izlashga qodirlik, uning tuzilishini aniqlay bilish, o‘xshash ideal ob’ektlar bilan aloqalarni topish, ideal ob’ektlar tizimini tuzish, ularning shakllangan tamoyillar va mezonlar asosida madaniy- tarixiy o‘xshashliklarning tegishli real ob’ektlar bilan aloqalari tizimini anglay bilish;
– ma’naviy, moddiy va faoliyat shaklida erishilgan bilimlarni ruyobga chiqarishga qodirlik.
Ijodiy ta’lim faoliyati uchun motivatsion yordam yoshlarning ijodiy salohiyatining rivojlantirish maktab o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini rag‘batlantiruvchi qo‘llab-quvvatlash usuli orqali amalga oshirildi. Mazkur usul o‘quvchilarning o‘quv motivatsiyasini rivojlantirib, o‘qituvchi bolani ijodiy bo‘lishga undaydi. Shuningdek, muvaffaqiyatga intilish motivi o‘quv faoliyatini qayta angatishga xizmat qilib, unga ijobiy hissiy tus beradi.
Manbalarda ta’kidlanishicha, eng qulay motivatsiyani rivojlantirish bu ikkinchi sinfdir. Bunda o‘quvchilar rag‘batlantiriladi va muvaffaqiyatga erishishga yo‘naltiriladi, vazifalarni to‘liq bajarishga harakat qilishga, o‘ziga ishonishga, ijodiy jarayondan ijobiy natija olishga intilishga motivatsiya beradigan ta’lim faoliyatidir. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, yosh o‘quvchilar tashabbuskorlikni, o‘ziga ishonishni talab qiladigan vazifalarga qiziqish bildirishga faollikni, ijodiy faoliyatni namoyon qiladilar.
Shuningdek, boshlang‘ich maktab o‘quvchilarida hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan ong rivojlanadi degan ta’limotdan kelib chiqib, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining asosiy vazifasi bolaning ichki dunyosini qamrab olish, unda idrok etish istagini uyg‘otish, material, undan qanday foydalanishni ifodalaydigan o‘quv motivatsiyasi shakllanishini ta’minlaydi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning o‘quv motivatsiyasini rivojlantirish uchun o‘qituvchiga kerak:
- yosh o‘quvchining ijodiy salohiyatini rivojlantirishga kuchli ta’sir ko‘rsatish;
- hatto u bir qarashda bu muhim emasdek tuyulsada, har bir o‘quvchi faoliyatining ahamiyatini va yutuqlarini ta’kidlab o‘tish;
- bolani ko‘rishga, tarbiyaning ayrim jihatlarini tan olishga o‘rgatish orqali o‘qish va mehnat faoliyatini ularni mavjud kognitiv ehtiyoj bilan bog‘lash;
- o‘quvchini o‘quv faoliyatida maqsad qo‘yishga o‘rgatish;
- bolaga shartlarni tahlil qilish, muhokama qilishda ishtirok etishga undash va uzviy maqsadga erishish yo‘llarini topish;
- muammoning yechimida qidiruv faoliyatining rolini kuchaytirishga e’tibor qaratish orqali o‘quvchilarning o‘rganilayotgan hodisalarni chuqur o‘rganishga yo‘naltirish;
- muammoli vaziyatlarda sabab-oqibat munosabatlarini tahlil qilish va ijodiy faoliyatni faollashtirish.
Ijobiy ta’lim motivatsiyasini shakllantirish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u har bir bolaning ijodiy salohiyatini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishga oid o‘qituvchining vazifalaridan biri sifatida – kichik yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini boshqarish maktab o‘quvchilari, ya’ni ularning maqsadli o‘rganishga nisbatan doimiy motivatsiyasini shakllantirish orqali ularning o‘qishga, bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqni, o‘ziga ishonchini kuchaytirish va ichki tabiiy kuchlari hamda qobiliyatlarini rivojlantirish. Shu bilan birga, og‘zaki-kommunikativ, vosita-manipulyativ va grafik vositalar asosida o‘quvchilar birgalikda ishlashi muhim sanaladi.
Adabiyotlar ro‘yxati
- Adizov B.R.Boshlangich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Toshkent: Fan, 1997.-182-b.
- Azizxodjaeva N.N. Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo.-T. Fan va axborot texnologiyalari, 2006. -167 b.
- Karimova V. Psixologiya. -T.: Abdulla Kodiriy nomidagi xalk merosi nashriyoti, 2002. -206 b.
- Karimova V.M. Sunnatova R. va boshkalar. Mustakil fikrlash. Akademik litseylar va kasb- uunar kollejlari uchun o‘quv kullanma.- T.: Shark, 2000.- 112 b.
- Karshibaeva G. A., Yuldasheva G. B. Konflikt kak odno iz znachimыx yavleniy psixicheskoy jizni cheloveka //Novosti obrazovaniya: issledovanie v XXI veke. 2022. T. 1. №. 4. S. 459-464.
- Qarshiboeva G.A. O‘smirlarning hulq-atvoridagi o‘zgarishning ijtimoiy psixologik jixatlari //Jurnal Pedagogiki i psixologii v sovremennom obrazovanii. 2022. T. 2. №. 4.
- .Qarshiboeva G.A. O‘quvchilarda kasbiy ustanovkalarning shakllanishining psixologik jixatlari //Jurnal Pedagogiki i psixologii v sovremennom obrazovanii. 2022.T. 2. №. 4.
- Karshibaeva G. A., Ibaydullaeva U.R.Oila psixologiyasi.O‘quv qo‘llanma. “Bayoz” nashriyoti. Toshkent.2022 y.
- Karshibaeva G. A., Abduasulov R.A.Psixologik maslahat. O‘quv qo‘llanma. “Bayoz” nashriyoti. Toshkent.2022 y.
- Munavvarov A. K. Oila pedagogikasi.-T.: O‘qituvchi,1994.- 127 b.
- Rubinshteyn L. S. Psixologiya lichnosti.-M.: Prosveshenie,1991.-237
- Nemov R.S. Psixologiya: Uchebn.posobiya dlya uchaщixsya ped . uchiliщ, studentov ped. in-ov, i rabotnikov sistemы podgotovki, povыsheniya kvalifikatsii i perepodgotovki ped. kadrov. -M.: Prosveщenie, 1990.- 301 s.
