Siddiqova Sanobar Xaydarovna, Umumiy pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ijodiy salohiyatini rivojlantirishning pedagogik-psixologik omillari haqida so‘z yuritilib, barkamol shaxs tarbiyasiga asosiy e’tibor qaratilgan. Chunki, o‘z bilimi, salohiyati, qobiliyati va imkoniyatlarini jamiyat taraqqiyotiga to‘liq sarflab, mustaqil fikrlay oladigan ijodkor shaxslarni shakllantirish, jamiyatda tub o‘zgarishlar bo‘lishiga zamin yaratadi. Hozirgi kunda o‘quvchilarda ijodiy tafakkurni o‘stirish, ijodkorlik va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish borasida keyingi yillarda salmoqli ishlar amalga oshirilib, uning ilmiy, huquqiy va metodologik asoslari yaratilmoqda.
Kalit so‘zlar: o‘quvchilar, ijodiy tafakkur, o‘stirish, ijodkorlik va mustaqil fikrlash, qobiliyat, ilmiy, huquqiy va metodologik asoslar, kasb, mehnat qilish huquqi, zamonaviy ta’lim, izlanishlar, ijodkorlik, rivojlanish.
Annotatsiya: V state govoritsya o pedagogiko-psixologicheskix faktorax razvitiya tvorcheskogo potensiala uchaщixsya nachalnыx klassov, aksentiruya vnimanie na vospitanii vsestoronne razvitoy lichnosti. Potomu chto formirovanie tvorcheskix lichnostey, sposobnыx v polnoy mere ispolzovat svoi znaniya, potensial, sposobnosti i vozmojnosti dlya razvitiya obщestva i mыslit samostoyatelno, sozdaet pochvu dlya kardinalnыx izmeneniy v obщestve. V nastoyaщee vremya v poslednie godы prodelana znachitelnaya rabota po razvitiyu tvorcheskogo mыshleniya, tvorchestva i samostoyatelnosti mыshleniya uchaщixsya, sozdayutsya yee nauchnыe, pravovыe i metodicheskie osnovы.
Klyuchevыe slova: studentы, tvorcheskoe mыshlenie, razvitie, kreativnost i samostoyatelnost mыshleniya, sposobnosti, nauchnыe, pravovыe i metodicheskie osnovы, professiya, pravo na trud, sovremennoe obrazovanie, issledovaniya, tvorchestvo, razvitie.
Annotation: V state govoritsya o pedagogiko-psychologicheskix factorax razvitiya tvorcheskogo potensiala uchashchixsya nachalnyx klassov, aktsentiruya vnimanie na vospitanii vsestoronne razvitoy lichnosti. Potomu chto formation tvorcheskih lichnostey, sposobnyx v polnoy mere ispolzovat svoi znaniya, potenzial, obsobnosti i vozmojnosti dlya razvitiya obshchestva i think independently, sozdaet pochvu dlya cardinalnyx izmeneniy v shchestve. V nastoyashchee vremya v poslednie gody prodelana znachitelnaya rabota po razvitiyu tvorcheskogo mishleniya, tvorchestva i samostoyatelnosti mishleniya uchashchihsya, sozdayutsya ee nauchnye, pravovye i methodicheskie osnovy.
Key words: studenty, tvorcheskoe mishlenie, razvitie, creativity i samostoyatelnost mishleniya, klyuchevye, nauchnye, pravovye i metodicheskie osnovy
Dunyoda kadrlar tayyorlash sohasidagi siyosat insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uzluksiz ta’lim tizimi orqali, har tomonlama barkamol shaxs – fuqaroni tarbiyalashni nazarda tutadi. Zero, fuqaroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, ijodiy qobiliyatni namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo‘yicha mehnat qilish huquqi ruyobga chiqadi. Shunga ko‘ra, bugungi kunda butun dunyo va mamlakatimiz zamonaviy ta’lim tizimida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, izlanishlar ijodkorlikni rivojlantirishga e’tiborning kuchayishi bilan birga keladigan harakatlantiruvchi kuch sifatida qaralmoqda.
Jahon pedagogikasi va psixologiyasi ta’limotlariga ko‘ra, ta’limning asosiy vazifalaridan biri o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini shakllanitirish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’limni tashkillashtirishdan iborat. Ijodiy ta’lim yoshlarni ijtimoiy tajriba bilan qurollantirishning alohida nuqtai nazari bo‘lib, bolalar faoliyatiga, tafakkuriga mo‘ljallangan ta’limdir. U o‘zidan yuqorida turadigan tizimning, jamiyatning yoshlarni tarbiyalash sohasidagi ishlar qobig‘ida amal qiladi, o‘zidan paski tashkiliy tizimlarni ma’lumot mazmunini ijodiy o‘zlashtirish, bolalarda ijodiy qobiliyatlarni tarbiyalash va buning zaminida o‘quv faolligini oshirish muammolarni o‘zida qamrab oldi.
Hozirgi zamon tasavvurlariga muvofiq, ta’limning asosiy vazifalaridan biri o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini shakllanitirish va rivojlantirish uchun sharoitlar yaratishdan iborat. Bilish faoliyatini samarali tashkil etish bu muammoni hal etishda birinchi navbatdagi vazifadir.
Ijodkorlik psixologiyasi ilmiy kashfiyotlar, kashfiyotlar, san’at asarlarini yaratish, insonning ijodiy salohiyatini kashf yetish sohasida psixologik tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi. «Yaratguvchi» atamasi muayyan shaxsning faoliyati va u yaratgan qadriyatlarni nazarda tutadi va keyinchalik madaniyat omiliga aylanadi. Ijodkorlik psixologiyasining muammoli sohasi insonning ijodiy faolligini rag‘batlantiradigan tasavvur, sezgi, fikrlash va boshqa omillarni o‘z ichiga oladi.
Fikrlash – bu dunyodagi bilimlardan biridir, ijodkorlik nafaqat bilishda, balki yaratilishda ham mumkin. Inson miyasining imkoniyatlari kam tushunchaga ega va insonning ijodiy faoliyatida individual imkoniyatlarga ega bo‘lgan narsalarni tasavvur qilishimiz mumkin. Shuning uchun, insonning ijodiy qobiliyatlarini muvaffaqiyatga yerishishi uchun atrof-muhit sharoitlari qanday bo‘lishi kerakligi savol tug‘iladi. Yehtimol, ajoyib ijodkorlar oddiy insonlar bo‘lib, ular miyasining zahiralarini to‘liq ishlatishadi.
Fikrlash jarayoni – bu fikr jarayonlarini amalga oshirish innovatsiyalarni kashf yetishga olib keladigan ijodiy jarayondir. Fikrlash psixologiyasidagi eng muhim tushunchalar muammoli vaziyat tushunchasi bo‘lishi mumkin. Buning sababi, mazkur vaziyatni hal qilish uchun mavzuning shaxsiy tajribasida yetarli ma’lumot yo‘qligi va bu ma’lum psixologik reaksiyalar bilan birga bo‘lishidir – bu g‘azab, tashvish, hayratlanish va hk. Bu shaxsning qidiruv faoliyatini faollashtiradi va unga muammoli vaziyatga yechim topishga, noma’lum narsani qidirishga yo‘naltiradi, bu yesa yangi ijodlarga ijodkorlikda muvaffaqiyat qozonishi mumkin. Shu kabi faoliyat taxminlar, gipotezalar yaratishda paydo bo‘lishi mumkin. Bu holda, kundalik odamning fikrlashi yo‘q. Misol uchun, tor oraliq orqali katta hajmdagi narsalarni tashlamoqchi bo‘lsangiz, siz bir nechta gipotezani taqdim yetasiz.
Pedagogik ijod – pedagogik faoliyat sohasidagi yangi kashfiyot. Bu innovatsiya – muammolarni hal yetishning noan’anaviy usuli va innovatsiya – yangi sharoitda o‘qitishning yeski usullaridan foydalanish bo‘lishi mumkin. Kutilmagan pedagogik qarorni topish va muayyan holatlarda qo‘llash improvizatsiya deb nomlanadi va tez-tez uchraydi.
Ijod hodisa sifatida dastlab tadqiqot mavzusiga aylandi XX asr. 60-80-yillarda bu hodisaning ba’zi jihatlari mavjud edi. Faylasuflarning (M.S.Kagan, P.F.Kravchuk va boshqalar) o‘rganish predmeti, psixologlarning (D.B. Bogoyavlenskaya, L.B. Ermolaeva -Tomina, Yu.N. Kulyutkin, A.M. Matyushkin, Ya.A. Ponomarev va boshqalar), pedagoglarning (L.A. Darinskaya, I.P. Volkov, E.A. Gluxovskaya, A.I. Sannikov va boshqalar).
Falsafiy nuqtai nazardan, «ijodkorlik» tushunchasi insonning iqtidorini, uning faollik qobiliyatini anglatadi va oliy axloqiy ideallarni amalga oshirish va ularga intilish deb talqiqn qilinadi. Psixologik va pedagogik adabiyotlarda ijodkorlik haqida juda ko‘p ma’lumotlar mavjud bo‘lib, unga shaxsiy-faollik sifatlari, ko‘nikmalar, qobiliyatlar yig‘indisi, shaxsning ijodiy faoliyatni amalga oshirish qobiliyatlari, odamlar va tabiat bilan muloqot qilish qobiliyati sifatida xarakterlanadi.
Ijodiy qobiliyatlar muammosiga oid bir necha asosiy yondoshuvlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
– ijodiyot vaziyatli rag‘batlantirilmagan faoliyatdir ;
– ijodiy qobiliyatlar degan narsa yo‘q. Ijodiy xulq-atvorni determinatsiyalashda motivatsiyalar, qadriyatlar, shaxsiyatli xislatlar bosh rol o‘ynaydi ;
– ijodiy qobiliyat, intellektga bog‘liq bo‘lmagan, mustaqil omildir ;
– intellektning yuqori darajasi ijodiy qobiliyatlarning yuqori darajasini taqozo etadi va, aksincha.
Ilmiy adabiyotda ushbu savollarga bir ma’noli javoblar hanuzgacha yo‘q.
– nima uchun bir xil odamlar asosan adaptiv faollik, boshqalari esa ijobiy faollik ko‘rsatadilar?
– nima uchun bir xil odamlarning ijodiy faolligi boshqalarnikidan mahsulotliroq?
V.Ostvald XX asr boshida ijodiyot tipologiyasini yaratayotganida olimlar ijodiyotini originallik kriteriysi “biror narsani mustaqil yaratish qobiliyati sifatida baholash haqida gapirgan edi”].
J.Gilford divergent tafakkurning mavjudligi umumiy ijodiy qobiliyat sifatida kreativlik asosidir deb hisoblaydi. Ko‘pchilik hozirgi zamon tadqiqotchilari ham shu fikrga amal qilmoqdalar. Torrens kreativlik deb bilimlardagi kamchiliklar, bo‘sh joylarni, disgarmoniyani va h.k.larning o‘tkir idrok qilish qobiliyati deb hisoblaydi. U ijodiy akt muammoni idrok qilish, yechimni izlash, gipotezalarni yaratish va ifodalash, gipotezalarni tekshirish, ularni modifikatsiyalash va natijani topishdan iborat deb hisoblaydi. Ya.A.Ponamarev kreativlik psixologik xususiyait sifatida o‘z faoliyatini yonaki mahsulotlariga intellektual faollik va sezgirlik (senzitivlikka keltiriladi deb hisoblaydi). Ijodkor odam uchun faoliyatning yonaki, qushimcha natijalari, biror yangi, noodatiylari eng katta ahamiyat kasb etadi. S.Mednik ijodiy jarayonda ham konvergent, ham divergent tashkil etuvchilar ishtirok etadi deb hisoblaydi. S.Mednikka ko‘ra, ijodiyotning mohiyati operatsiyalarning xususiyatida emas, balki tafakkuriy sintezning oxirgi bosqichida stereotiplarni engib o‘tish qobiliyatida assotsiatsiyalar maydonining kengligidadir.
Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, «Ijodkorlik» tushunchasi Aristotel tomonidan umumiy ilmiy muomalaga kiritilgan. Ijodkorlikni zamonaviy fanda bu tushunchani qandaydir noaniq talqin qilinganligi kuzatiladi. Masalan, ayrim manbalarda «imkoniyatlar darajasi» deb ta’riflanib, ijodkorlik bu – munosabat, zarur bo‘lgan vositalar, imkoniyatlar yig‘indisidir deya, xarakterlanadi, «Rus tilining izohli lug‘ati»da ijodkorlik majoziy ma’noda «insondagi mavjud bo‘lishi kerak bo‘lgan barcha sifat va fazilatlarning yig‘indisi» sifatida, ba’zi pedagogik tadqiqotlarda esa «ijodkorlik» atamasi ichki kuchlarni amalga oshirish va sifatida ishlatiladi va pedagogik jarayon ishtirokchilari uchun imkoniyatlar sifatida namoyon bo‘ladi deyiladi.
Kuzatish va tahlillarimizga ko‘ra, shaxs ijodiy salohiyatining tarkibiy qismlari mualliflar tomonidan ilgari so‘rilgan konsepsiyaning mohiyatini tushunishlariga qarab, ishalb chiqilganligi kuzatiladi. Ya’ni, har bir muallif o‘zining ijodkorlik bo‘yicha eng ko‘p ifodalangan komponentlarini taklif qiladi va ularni ijodiy faoliyat jarayonida muhim tushunchalar sifatid ilgari suradilar.
Yuqoridagilar va o‘zimizning qarashlarimizdan kelib chiqib, kichik yoshdagi o‘quvchilar ijodiy salohiyatining quyidagi tuzilishini keltirib o‘tmoqchimiz (1-rasm)
1-rasm. Kichik yoshdagi o‘quvchilar ijodiy salohiyatining tuzilishi
Yosh o‘quvchilarning ijodiy salohiyati tarkibida quyidagi o‘zaro bog‘liq komponentlar ifodalanadi:
- Motivatsion komponent. O‘quvchi ishtiyoqi bilan yangi narsalarni o‘rganish, o‘zi uchun muhim kashfiyot qilish istagi bilan o‘qiganda ijodkorlik rivojlanadi.
- Kognitiv-faoliyat komponenti. Kognitiv faollik va kognitiv qiziqish, o‘quvchining faol hayotiy pozitsiyasi ijodiy shaxsni shakllantirishga, ijodiy salohiyatni muvaffaqiyatli rivojlantirishga yordam beradi.
- Divergent fikrlash va ijodiy xarakterdagi muammolarni mustaqil hal qilish bilan tavsiflangan ijodiy komponent. Davlat ta’lim standarti bo‘yicha tahsil olayotgan kichik maktab o‘quvchisi uchun nafaqat tayyor algoritm bo‘yicha topshiriqlarni bajarishni o‘rganish, balki eng muhimi, hal qilishning yangi usullarini topish, nostandart taklifni o‘ylab topish juda muhimdir
- Intellektual komponent. Intellektual rivojlanishning yuqori darajasi ijodkorlikning yangi bosqichga ko‘tarilishiga yordam beradi, agar o‘quvchi nafaqat intuitiv ravishda yangi narsalarni ixtiro qilish, balki uning sezgi bilim va ko‘nikmalarning yaxshi bazasi bilan qo‘llab-quvvatlanadi, ya’ni irratsional tamoyil oqilonalik bilan ratsional tamoyilga birlashtiriladi.
Tajriba-sinov jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy salohiyati tarkibiy qismlari: motivatsion, kognitiv faollik, ijodiy, intellektual rivojlanish darajasini diagnostika qilish ishlari olib borildi. Tadqiqotda N.G. Luskanova «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qish motivatsiyasi darajasini baholash” va G.Yu. Ksenzovaning “O‘qish-kognitiv qiziqishni aniqlash” metodlaridan foydalanildi. Shuningdek, tadqiqotda o‘quvchilar ijodiy komponentining rivojlanish darajasini diagnostikasi qilishda divergent (turlicha, o‘ziga xos fikrlash) fikrlash va mustaqil rivojlanish darajasini aniqlash maqsadida F. Vilyams tomonidan ishlab chiqilgan “Divergent (ijodiy) fikrlash” testining moslashtirilgan va qisman o‘zgartirilgan variantidan foydalanildi hamda tadqiqotimizda kuzatish, o‘quvchilarning ota-onalari bilan suhbatlar, anketalar tahlili, test, ekspert baholash, hujjatlar tahlili, materiallarini qayta ishlashning matematik statistik usullari orqali qayta ishlandi hamda natijalar olindi.
N.G. Luskanovaning «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining maktab motivatsiyasini baholash” metodi o‘quvchining maktabga, o‘qish va maktab muhitiga munosabatini o‘rganishgna yo‘naltirilgan 10 ta savolnomadan iborat bo‘lib, baholash ball asosida amlga oshiriladi. Bolaning ijobiy munosabatini ko‘rsatadigan javobi maktabga va ularning o‘quv vaziyatlarni afzal ko‘rishi 3 ball bilan baholanadi, neytral javob -1 ball. Salbiy javob 0 ball belgilanadi. Umumiy ballning qiymatiga qarab, 5 ta asosiy maktab motivatsiyasining darajalari:
- 25-30 ball – maktab motivatsiyasining yuqori darajasi, akademik faoliyat;
- 20-24 ball – maktabga nisbatan yaxshi motivatsiya;
-16-19 ball – maktabga ijobiy munosabat, lekin ko‘proq maktabdan tashqari ishlarga o‘rg‘u beriladi;
-10-14 ball – maktabga motivatsiyaning pastligi;
-10 balldan past – maktabga salbiy munosabat, maktabga moslashmaganlik.
Olingan natijalarning ko‘rsatishicha, o‘quvchilarning 31,5 % yaxshi maktab motivatsiyasini, 24,2 % yuqori darajadagi motivatsiyani, 21,6 % past motivatsiyani va 4,5% salbiy darajadagi motivatsiyani ko‘rsatdi. Mazkur holat o‘rganilgan o‘quvchilarning maktabga va o‘quv mashg‘ulotlariga bo‘lgan munosabatiga qarab, o‘qituvchining ijodiy salohiyatni rivojlantirish bo‘yicha turli yondoshuvlar, o‘qitish usullari bilan o‘qitiladigan guruhlarni aniqlash imkonini berdi. Qolaversa, ayrim toifa o‘quvchilarning maktabga va o‘qishga motivatsiyasining pastligi va salbiy darajadagi motivatsiyali o‘quvchilar uchun ijodiy turli xil fikrlash va aql-idrokning muvaffaqiyatli rivojlanishiga to‘sqinlik qilib, ularda yangi bilimlarni kashf qilishga intilish va o‘quv maqsadlariga erishish istagining pasaishiga olib keladi. Shuning uchun bunday o‘quvchilar bilan sinf rahbari, ota-onalar va butun maktab ma’muriyati bolalarda maktabga va o‘qishga motivatsiya darajasini oshirish uchun maxsus mashg‘ulotlar, zaruriy chora-tadbirlarni olib borishni taqoza qiladi. Bu bolalarning qiziquvchan bo‘lishi, o‘quv jarayoniga jalb qilinishini talab qiladi va jarayonda barcha o‘quv mashg‘ulotlari ularning ijodiy salohiyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lmog‘i zarur.
Tadqiqotimizda qo‘llanilgan «Motivlar zinapoyasi» metodining maqsadi o‘quvchilarni o‘qitishning ijtimoiy va kognitiv motivlari nisbatini aniqlashga yo‘naltirilgandir. Bunda o‘quvchi narvon ko‘rinishidagi o‘quv motivlarining ikki turi ajratiladi:
Kognitiv motivlar:
- yangi bilimlarni o‘zlashtirishga qaratilgan kognitiv yo‘nalganlik;
- o‘quv jarayoniga jarayonli yo‘nalganlik;
- o‘qitishda natijaga asoslangan – samarali yo‘nalganlik;
- bilim olish usulini o‘zlashtirishga yo‘nalganlik.
1-jadval
O‘quvchilarda maktabga motivatsiya darajasining ifodalanishi
| Motivatsiyasi darajasi |
O‘quvchilar soni |
Motivatsiya darajasi % hisobida |
| Yuqori darajadagi motivatsiya |
46 |
24,2 |
| Yaxshi darajadagi motivatsiya |
96 |
31,5 |
| Ijobiy darajadagi motivatsiya |
34 |
18,2 |
| Motivatsiyaning pastligi |
46 |
21,6 |
| Salbiy darajagi munosabat |
16 |
4,5 |
O‘quvchilarda kognitiv motivlar darajasini o‘rganish bo‘yicha olingan natijalardan ma’lum bo‘lishicha, “o‘quv jarayoniga umumiy yo‘nalganlik” shkalasi yuqori darajani ko‘rsatdi (37,2%). Mos ravishda “yangi bilimlarni o‘zlash-tirishga qaratilgan kognitiv yo‘nalganlik” (30,0%), “o‘qitishda natijaga asoslangan – samarali yo‘nalganlik” (17,6%) va “bilim olish usulini o‘zlashtirishga yo‘nalganlik” (15,2%) shkalalari keyingi ko‘rstgichlarni namoyon qildi (2.1.2-jadval).
.2-jadval
Respondent o‘quvchilarda kognitiv motivlar darajasi ko‘rsatgichi
| Motiv shkalalari |
Jizzax viloyati |
Samarqand viloyati |
Sirdaryo viloyati |
O‘rtacha % hisobida |
| Yangi bilimlarni o‘zlashtirishga qaratilgan kognitiv yo‘nalganlik |
29,6 |
30,8 |
29,3 |
30,0 |
| O‘quv jarayoniga umumiy yo‘nalganlik |
36,4 |
37,6 |
39,8 |
37,2 |
| O‘qitishda natijaga asos-langan – samarali yo‘nalganlik |
19,8 |
16,2 |
15,9 |
17,6 |
| Bilim olish usulini o‘zlashtirishga yo‘nalganlik |
14,2 |
15,4 |
14,9 |
15,2 |
Umuman olganda, ota-onalarning farzandlari ijodiy faoliyatini xolisona baholaganliklari kuzatildi. Shunga qaramasdan, ayrim ota-onalar farzandlaridagi ijodkorlikni ortiqcha yoki kam baholaganliklari ko‘zga tashlandi. Masalan, ko‘pgina ota-onalar quyidagi savollarga «ha» deb javob berishganlar: «Sizningcha, bola iqtidorli yoki qobiliyatli bo‘lishi mumkinmi?»; “Sizningcha, bola ijodkorlik qobiliyatiga egami, yoki unda bu xususiyatni yanada o‘stirish mumkinmi? Biroq, nima uchun bunday deb o‘ylashlarini hamma ota-onalar ham izohlay olmadilar.
Shuningdek, “Bolalarda kreativlik qobiliyatini rivojlantirish bo‘yicha maktab o‘quv dasturidan nimani kutsa bo‘ladi?”, “Ijodkor bolalar dasturida ishtirok etish natijasida bolangizda kreativlik bo‘yicha qanday o‘zgarishlarni ko‘rishni xohlaysiz?” kabi savollarga ota-onalar yetarloicha javob bermaganliklari kuzatildi. Bu bunday ota-onalarda kreatiqlik qobiliyati, uning xossa va xususiyatlari bo‘yicha yetarlicha tasavvura va tushunchalarning mavjud emasligidan dalolat beradi. Mazkur savolga javob yozgan ota-onalar orasidan shunday takliflarni ajratib ko‘rsatish mumkin. “Bolaning tasavvurini, obrazli tafakkurini shakllantirish orqali bolalarning individual ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga erishish mumkin, ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishi natijasida ularda faollik, iste’dod, bolaning har tomonlama shakllanishiga, o‘zini isbotlash istagini uyg‘otishga, ijodiy jarayondan zavq-shavq olishga olib kelish mumkin.
Shunday qilib, oilaviy munosabatlarning kichik yoshdagi o‘quvchilarning ijodkorligini rivojlantirishga ta’siri ota-onalar, shuningdek, ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi uyg‘un munosabatlarga bog‘liq; namuna sifatida ota-onalar shaxsining ijodiy yo‘nalishi; ota-onalarning farzandidan umidlari, masalan, muvaffaqiyat yoki mustaqillik; oila a’zolarining intellektual manfaatlari hamjamiyati. Shuning uchun, bir tomondan, bolaga e’tibor qaratiladigan, ikkinchi tomondan, unga turli xil, nomuvofiq talablar qo‘yiladigan, bolalarning xulq-atvori ustidan tashqi nazorat kam bo‘lgan oila muhiti. ijodiy oila a’zolari va stereotipik bo‘lmagan xatti-harakatlar rag‘batlantiriladi – bunday muhit bolada ijodkorlikning rivojlanishiga olib keladi.
Butun dunyoda psixologlar bolalarning kitob o‘qiyotganda tasavvur qilishlari kerak bo‘lgan narsalarni «chaynalgan» shaklda idrok yetib, kamroq o‘ynashi va televizor tomosha qilishga ko‘proq vaqt sarflashidan xavotirda. Kompyuter o‘yinlari insonning ufqlarini toraytiradi, bundan tashqari, ularning deyarli barchasi tajovuzkor.
Fransuz tadqiqotchilarining guvohlik berishicha, televidenie madaniyati boshlang‘ich va o‘rta maktablarda o‘quv natijalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Barcha bo‘sh vaqtlarini televizor ko‘rish yoki kompyuter o‘yinlarini o‘ynash bilan o‘tkazadigan bolalarda ixtiyoriy e’tibor yo‘q, ularning tasavvurlari rivojlanmaydi. Qattiq rokni tinglash maqsad qo‘yish va iroda markazlarining miya yarim korteksida rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.
Adabiyotlar ro‘yxati
- Adizov B.R.Boshlangich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Toshkent: Fan, 1997.-182-b.
- Azizxodjaeva N.N. Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo.-T. Fan va axborot texnologiyalari, 2006. -167 b.
- Karimova V. Psixologiya. -T.: Abdulla Kodiriy nomidagi xalk merosi nashriyoti, 2002. -206 b.
- Karimova V.M. Sunnatova R. va boshkalar. Mustakil fikrlash. Akademik litseylar va kasb- uunar kollejlari uchun o‘quv kullanma.- T.: Shark, 2000.- 112 b.
- Munavvarov A. K. Oila pedagogikasi.-T.: O‘qituvchi,1994.- 127 b.
- Rubinshteyn L. S. Psixologiya lichnosti.-M.: Prosveshenie,1991.-237
- Nemov R.S. Psixologiya: Uchebn.posobiya dlya uchaщixsya ped . uchiliщ, studentov ped. in-ov, i rabotnikov sistemы podgotovki, povыsheniya kvalifikatsii i perepodgotovki ped. kadrov. -M.: Prosveщenie, 1990.- 301 s.
