O‘zbek va ingliz tillarida muhabbat tushunchasining lug‘atlarda berilishi va lingvokulturologik xususiyatlari

Annotatsiya: Ushbu maqolada o‘zbek va ingliz tillarida hamda boshqa tillardagi turli lug‘atlarda muhabbat tushunchasini berilishi, uning lingvokulturologik xususiyatlari haqida fikr yuritiladi. Tillarning lingvokulturologik jihatdan umumiy va xususiy jihatdan o‘xshashlik va farqlarga ega bo‘lish sabablari tahlil qilinadi. Kalit so‘zlar: muhabbat, sevgi, mehr, jins, lingokulturologiya, identifikatsiya, birlashish, manfaat, etiros, hissiyot, mavhum.   Annotation: This article discusses the concept of love in Uzbek and English, as well as in various dictionaries in other languages, and its linguacultural features. The reasons for the linguistic and cultural similarities and differences between languages in general and in particular are analyzed. Keywords: love, affection, gender, lingo culturology, identification, union, interest, passion, emotion, abstraction.   Аннотация: В данной статье рассматривается понятие любви в узбекском и английском языках, а также в различных словарях на других языках, и его лингвокультурологические особенности. Анализируются причины языкового и культурного сходства и различия языков вообще и в частности. Ключевые слова: любовь, привязанность, пол, лингвокультурология, идентификация, союз, интерес, страсть, эмоция, абстракция.   Tilimizning keng va boy imkoniyatlarini tadqiq etish orqali uning mavqeyi va nufuzini oshirishimiz va bu orqali o‘sib kelayotgan yoshlarimizni chuqur bilim va go‘zal madaniyat sohiblari bo‘lishlarida xizmat qilishimiz har tomonlama muhim bo‘lgan vazifalardan biri desak xato bo‘lmaydi. O‘tgan  asrning so‘nggi o‘n yilligida mustaqil tilshunoslik faniga aylangan lingvokulturologiya tilni madaniyat hodisasi sifatida, “til shaxsi madaniy xususiyatlarining in’ikosi bo‘lib, dunyoga qarashni tilshunoslik prizmasidan belgilovchi til” sifatida o‘rganadi. milliy til, qachonki til alohida milliy mentalitetning ifodasi sifatida harakat qiladi»[1]. Asosiy kategoriya – kontseptsiya lingvokulturologiyada turli tomonlardan o‘rganilgan. Kontseptsiya “inson ongida madaniyat laxtasi; bu “madaniy qadriyatlar yaratuvchisi” emas, balki oddiy odamning o‘zi madaniyatga kirishi va undan tashqarida unga ta’sir ko‘rsatadigan narsadir”[2]. “Sevgi» tushunchasi «subyektiv turkum madaniyatining universali”[3], sifatida individual hayotning ma’nosini ham individual mavjudlik chegarasidan chiqish orqali, ham inson bilan birlashishga intilish orqali shakllantiradi. mutlaq yaxshi. Lug’atlarda «sevgi» tushunchasini izohlash uchun oddiy ona tilini tushunishda lug’at lug’atda S.I. Ojegov «Rus tilining lug’ati»: «Lug’at – bu tushunchalar, talqinlar yoki boshqa tilga tarjimalar bilan so’zlar to’plami (odatda alifbo tartibida).» Bu tomondan, V.G.Gakning fikricha, leksikograf “jamiyat – nutqning jamoaviy tashuvchisi – va lug‘atdan yordam so‘rab, xuddi lug‘atshunosga savol berayotgandek shaxs o‘rtasida vositachi vazifasini bajaradi.”[4] Lug’at, Sapirning fikricha, ko’p jihatdan madaniyatning rivojlanish darajasini aks ettirishi kerak. “Lug’at tilning mazmun tomoni sifatida doimo ma’lum bir jamiyatning madaniy kelib chiqishini aks ettiruvchi belgilar majmuasi vazifasini bajaradi. Katta lug‘at, uning fikricha, ayrim madaniy majmualarning qadimiyligini ishonchli ko‘rsatuvchi bo‘lib xizmat qiladi.”[5] Barcha urinishlarga qaramay, tilning leksik tizimini to’liq tavsiflash yagona lug’at doirasida imkonsiz ko’rinadi. V.V.Dubichinskiy to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “til lug‘atini har qanday ilmiy tahlilda bu hodisani boshqa ko‘rinishda, boshqa nuqtai nazardan taqdim etishi mumkin bo‘lgan ayrim jihatlar hamisha o‘z aksini topmay qoladi.”[6] Shuning uchun leksikografiya rivojlanishining hozirgi bosqichida biz juda ko’p turli xil lug’at nashrlarini kuzatamiz. Lug’atlarning turli tasniflari mavjud. Biz eng mashhur tasnifga – L.V.Shcherba tasnifiga tayanamiz, u bir qator qarama-qarshiliklarga asoslanadi. “Leksikografik asarlarning barcha ko‘pligida til birliklarini tavsiflashda ikkita yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: semasiologik (shakldan mazmunga) va onomasiologik (mazmun birliklaridan ushbu mazmunni rasmiy ifodalash usullarigacha).”[7] Shunday qilib, tilning lug’at tarkibi asosan ikki o’lchovda leksikografik talqinni oladi: belgidan tushunchaga va tushunchadan belgiga. «Belgidan kontseptsiyagacha» o’lchovi tushuntirish lug’atida to’liq amalga oshiriladi, uning boshlang’ich vazifasi lug’at birligini semantizatsiya qilishdir. Keling, falsafiy va psixologik ensiklopedik lug’atlarda «sevgi» tushunchasining semantik ko’rinishlarini ko’rib chiqaylik, bu erda so’zlar «belgidan tushunchaga» o’lchovida keltirilgan. Falsafiy ensiklopedik lug’atda sevgi samimiy va chuqur tuyg’u, boshqa shaxsga, inson jamoasiga yoki g’oyaga intilish sifatida tavsiflanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, sevgi hodisasining ahamiyati va murakkabligi uning biologik va ma’naviy, shaxsiy va ijtimoiy, intim va umumiy ahamiyatli qarama-qarshiliklarni kesishishi bilan belgilanadi. Lug’at qadimgi yunon tilida mavjud bo’lgan turli xil sevgi turlarining ishlab chiqilgan terminologiyasini taqdim etadi. «Eros» – bu o’z-o’zidan paydo bo’ladigan va ehtirosli o’zini-o’zi berish, g’ayratli sevgi bo’lib, u jismoniy yoki ma’naviyatga qaratilgan, lekin har doim uning obyektiga «pastdan yuqoriga» qaraydi va achinish yoki indulgensiya uchun joy qoldirmaydi. «Filia» – bu sevgi-do’stlik, sevgi, ijtimoiy aloqalar va shaxsiy tanlov tufayli shaxsning shaxsga bo’lgan mehridir. “Storge” – muhabbatga, ayniqsa, oilaga, “agape” – “qo‘shniga” fidokorona va xo‘rlovchi muhabbatdir.[8] Etikada sevgi deganda «odamlar o’rtasidagi shunday munosabat tushuniladi, qachonki bir kishi boshqasini o’ziga yaqin, o’zi bilan bog’liq deb hisoblaydi va u yoki bu tarzda u bilan o’zini identifikatsiya qiladi: u birlashish va yaqinlashish zarurligini his qiladi, o’z manfaatlarini va boshqalarni aniqlaydi. U bilan intilishlar, ixtiyoriy ravishda jismoniy va ma’naviy o’zini boshqasiga beradi va uni o’zaro egallashga intiladi.”[9] Lingvistik ensiklopedik lug’atda sevgi bir shaxsning boshqa individga nisbatan barqaror, chuqur, hukmron bo’lgan jalb qilish hissi, intuitiv ravishda maksimal qiymat sifatida qabul qilingan, ehtiros kuchiga erishganligi sifatida tavsiflanadi. Individual intim muhabbat tuyg’usi jamiyat an’analari va me’yorlari, oilaviy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq. Biroq, sevgining paydo bo’lishida, yaqin kishining mutlaq qabul qilinishini belgilovchi vaziyat omillari ham asosiy sabab rolini o’ynashi mumkin. “Sevgi – bu insonga bo’lgan ma’naviy va hissiy munosabatning eng yuqori ko’rinishi. Sevimli odamning mutlaq qabul qilinishi ba’zan unga nisbatan umume’tirof etilgan talablarning qisqarishiga olib keladi»[10] Bu yerda biz Stendalning yarim unutilgan kristallanish nazariyasini eslashimiz mumkin. Faylasuf o‘zining “Muhabbat haqida” risolasida sho‘r konlarida shox qolsa, uni billur qoplaydi, bu yorqin mo‘jizada avvalgi shoxni hech kim tanimaydi, deb yozgan. Kristallanish, Stendal ta’kidlaganidek, “sevgi, telbalik deb ataladigan jinnilikning mohiyati, shunga qaramay, insonga eng katta zavq bag‘ishlaydi.”[11] Katta psixologik ensiklopediyada sevgining namoyon bo’lish ob’ektiga bog’liq bo’lgan sevgi navlari berilgan: 1) birodarlik sevgisi («teng odamlar o’rtasidagi sevgi») sevgining barcha turlarining asosini tashkil etuvchi asosiy tipdir; 2) onalik mehri (“onaga bo‘lgan muhabbatda jinsiy yaqinlik qilish keskin qoralanadi”); 3) erotik sevgi (Muallif:asosan qarama-qarshi jins vakllarining shahvoniy istaklarini qondirishga qaratilgan bo‘ladi); 4) o’zini sevish (Muallif: egaizm ham bor, bunda o‘zini sevishda o‘zgalarga zarar yetkazish ustun turadi); 5) Xudoga muhabbat.[12] M.I.Enikeevning psixologik ensiklopedik lug’atida sevgi keng ma’noda, «bir-biriga bo’lgan intilish, o’z mavjudligida bir-biriga hurmatni bildiruvchi va hatto bunga hissa qo’shadigan» deb qaraladi.[13] Sevgi yaqinga muhabbat va uzoqga bo’lgan muhabbatga bo’linadi. Xristianlik tomonidan e’lon qilingan, antik davrning asosiy axloqiy qadriyatiga mos keladigan axloqiy qadriyat, o’z yaqiniga bo’lgan muhabbat bir vaqtning o’zida mazmunan ham kengroq edi. O’z yaqiniga bo’lgan muhabbat, bu odamning huquqlarini, xizmatlarini va xizmatlarini muhokama qilmasdan, bir kishi boshqasini, shuningdek, o’zi uchun turishini anglatadi. Tushuncha mazmunini o‘rganishda etimologiya muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun biz o‘zbek va ingliz etimologik lug’atlarida «sevgi» ( arabcha “muhabbat (un)”[14], «сäб», “сëв” fe’llari «sevgi») tushunchasining talqinini taklif qilamiz. O‘zbek tilining izohli lug‘atida “Muhabbat [a.    – sevgi, ishq; bog‘lanish] 1 Kimsaning kimsaga qalbdan berilish hissi; sevgi, ishq. Muhabbat chiroy tanlamas, uyqu – o‘rin. Maqol. Qiz Yo‘lchini chuqur sevar, uning yolg‘iz ismini eshitish bilan yuragi to‘lqinlanar edi. Bu muhabbat qizning ko‘ngliga yoz chog‘i.. saraton quyoshi bilan birga kirgan edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Hammasi joyida, faqat o‘rtaydi Visolni qo‘msagan otash muhabbat. G. Jo‘raeva, Iqbol. 2 Birovga, biron narsa yoki ishga berilish, moyillik tuyg‘usi, mehr. Musiqaga muhabbat qo‘ymoq. Sanʼatga bo‘lgan muhabbat. Polvonlarning biriga muhabbat, ikkinchisiga nafrat bilan qarab turgan xalq ko‘zida, uning hayajonli yuzida ikki dunyo kurashi aks etgandek edi. M. Ismoiliy, Farg‘ona t.o. Otam bo‘lmasangiz ham, meni otalik muhabbati bilan sevgan sodiq va mehribon kishimsiz, yaʼni maʼnaviy otam. А. Qodiriy, O‘tgan kunlar. 3 Muhabbat (xotin-qizlar ismi).”[15] Tarzida berilgan bo‘lib, ingliz tilidan farqli ravishda ushbu mavhum ot shaxs (ayol) ismi sifatiftoda ham qo‘llanilishi bilan ingliz tilidan farq qilsa, shu so‘zning sinonimi bo‘lgan “Sevgi 1 Qarama-qarshi jinsdagi odamlarning (er va xotin, yigit va qizning) bir-biriga nisbatan chuqur intim, chin qalbdan va fidokorona iliq munosabat tuyg‘usi; ishq, muhabbat. Sevgi pulga sotilmas, ko‘ngil pulga topilmas. Maqol. Muhabbat uning [Gulnorning] yuragini har kun yana chuqurroq egallab, dardini kuchaytirgach, sevgining chin maʼnosini tushuna boshlagandi. Oybek, Tanlangan asarlar. Sevgi odamning yuragiga tiniqlik, nur, ko‘ngliga ezgu orzular soladi deyishadi. S. Аhmad, Sud. Sevgini tortib bo‘larmi Toshu tarozu bilan.. E. Vohidov, Muhabbat. 2 Biror yaqin kimsa yoki narsaga nisbatan mehr-sadoqat, mehr-muhabbat tuyg‘usi. Vaqtim chog‘ etgan – Vatan sevgisi! Ko‘ksim tog‘ etgan – Vatan sevgisi! Yo. Mirzo.”[16] Tarzida ifodalanib, qarama-qarshi jins vakiliga va yurtga nisbatan muhabbat ma’nosida qo‘llanilishi ifodalangan. Yu.S.Stepanov ta’kidlaydiki, kalit so’zning ma’nosi tushunchaning passiv, tarixiy qatlamiga kiritilgan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. “Ichki shakl yoki etimologik xususiyat yoki etimologiya faqat tadqiqotchi va tadqiqotchilarga ochib beriladi. Lekin bu bu tushunchani ishlatuvchilar uchun kontseptsiya mazmunining bu qatlami umuman mavjud emas degani emas. U ular uchun bilvosita mavjud bo‘lib, uning asosida boshqa qatlam va ma’nolar vujudga kelgan va ushlab turilgan”[17] Yu.S.Stepanov “muhabbat” tushunchasini o‘rganishni yakunlar ekan, “ichki lingvistik shakl uch komponentdan iborat:

1. a) ikki kishining o‘zaro o‘xshashligi,
2. b) o‘rnatish yoki uyg‘otuvchi. bu harakat bilan o’xshashlik”,
3. c) ushbu harakatni amalga oshirish, to’g’rirog’i, «aylana modeli” bo’yicha harakat tsikli, bunda ikkala ishtirokchi ham navbat bilan «manzil» va «adresat» rolini bajaradilar.”[18]G.Axmetyanovning qisqacha tatarcha tarixiy-etimologik lug’atida «sevgi» tushunchasi bilan sinonim bo’lgan «yar, soyu» so’zlari uchun tushuntirishlar mavjud. “Yor” so‘zi ikkinchi ma’nosida “suyukli; aziz” forscha yar “dus, yaratgan kese” so‘zidan kelib chiqqan; qadimgi adabiy tilda yaran so‘zi “hamroh” ma’nosini bildiradi.[19] Ingliz tilining etimologik lug‘atida (The Barnhart concise dictionary of etymology) “sevgi” so‘ziga quyidagi izoh berilgan: 13-asrda sevgi ot luve shaklida qo‘llanilgan; keyingi sevgi (ehtimol, 14-asrdan oldin); qadimgi inglizcha lufudan (725 yilgacha) olingan. 1121 yilgacha muhabbat fe’li luven shaklida ishlatilgan; keyinchalik loven shaklida (ehtimol, 12-asrdan oldin); qadimgi inglizcha lufiandan (725 yilgacha) olingan.[20] Shunday qilib, taqqoslangan tillarda “muhabbat” tushunchasi qadim zamonlardan beri qo‘llanilib kelgan va har bir tilda ma’lum tarkibiy o‘zgarishlarga uchragan. Bizning fikrimizcha, etimologik jihatdan bu tatar va ingliz tillarida «sevgi» tushunchasi uchun o’xshash xususiyatdir. Lug‘atlarda tushunchaning o‘tkazilishidagi o‘xshashlik va farqlar qisman umuminsoniy, qisman o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, “har bir tilda so‘zlashuvchilar o‘z tillari prizmasi orqali dunyoni turlicha ko‘rishlari uchun bu hodisa o‘rinli”[21] Umuman olganda mavhum otlarning inson hayoti, e’tiqodi va turmush tarzi bilan bog‘liq ekanligi sababli lingvomadaniy jihatdan muayyan o‘ziga xosliklarga ega bo‘lishi tabiiy hol.

  Foydalaingan adabiyotlar

1. Маслова,В.А. Лингвокультурология: Учеб. пособие. М.:Академия, 2001.- 208 с.
2. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати., II жилд. Тошкент: Университет., 2000.

Степанов,Ю.С. Константы: Словарь русской культуры: Изд. 2-е,исп.идоп. – М., 2001,- 824с.- C.40.

3. Можейко М.А. Любовь / М.А.Можейко // Новейший философский словарь: 3-е изд., исправ. Мн., 2003. – С. 578-580.
4. Гак,В.Г.Сопоставительная лексикология. /В.Г.Гак. М.,-1977.- С.276.
5. Сепир,Э. Избранные трудыпо языкознанию и культурологии/ Э. Сепир.М., 1993. С.367.
6. Дубичинский, В.В.Теоретическая и практическая лексико-графия/Дубичинский. В.В.Вена–Харьков,1998.-С.245.

7.Кобозева.И.М.Лексическая семантика /И.М.Кобозева.М., 2000.С.214. 8.Философский энциклопедический словарь / гл. ред. Л.Ф.Ильичевидр. М., 1983.- С.345.

9. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. II жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2020.
10. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. III жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2020.
11. Словарь по этике / подред.И.С.Кона. М.,-1983.-С.231. 10.Лингвистический энциклопедический словарь / гл. ред.В.Н.Ярцева. М., 1990.-С.204.
12. 12. Стендаль. Собр. соч. /Стендаль.М., 1959.- Т. 4.- С.21.

13.Большая психологическая энциклопедия. М., 2007.-С.365. 14.Еникеев, М.И. Психологический энциклопедический словарь /М.И.Еникеев. М., 2008.- С.376. 14.TheBarnhart concisedictionary of etymology. –NewYork,1995.- P.341. 15. Губанов, А.Р., Каюмова Д.Ф. Ключевые концепты культурно-национального мировидения через единицы фразеологического уровня английского и тюркских языков // А.Р.Губанов, Д.Ф.Каюмова. Проблемы и перспективы развития многоуровневой языковой подготовки в условиях поликультурного общества: Материалы II межрегиональной заочной научно-практической конференции. Казань, изд-во Казанский государственный [1] Маслова,В.А.  Лингвокультурология: Учеб. пособие. М.:Академия, 2001. – Б. 20. [2] Степанов,Ю.С. Константы: Словарь русской культуры: Изд. 2-е,исп.идоп. – М., 2001. – Б. 40. [3] Можейко М.А. Любовь / М.А.Можейко // Новейший философский словарь: 3-е изд., исправ. Мн., 2003. – Б. 578. [4] Гак,В.Г.Сопоставительная лексикология. /В.Г.Гак. М.,-1977.- С.276. – Б. 12. [5] Сепир,Э. Избранные трудыпо языкознанию и культурологии/ Э. Сепир.М., 1993. – Б. 576. [6] Дубичинский.В.В.Теоретическая и практическая лексикография/Дубичинский В.Вена–Харьков,1998. – Б. 31. [7] Кобозева.И.М.Лексическая семантика /И.М.Кобозева.М., 2000. – Б. 124. [8] Кобозева.И.М.Лексическая семантика /И.М.Кобозева.М., 2000.С.214. 8.Философский энциклопедический словарь / гл. ред. Л.Ф.Ильичевидр. М., 1983. – Б. 328. [9] Словарь по этике / подред.И.С.Кона. М.,-1983. – Б. 168. [10] Словарь по этике / подред.И.С.Кона. М.,-1983.-С.231. 10.Лингвистический энциклопедический словарь / гл. ред.В.Н.Ярцева. М., 1990– Б. 204. [11] Стендаль. Собр. соч. /Стендаль.М., 1959. – Б. 71. [12] Большая психологическая энциклопедия. М., 2007.  – Б. 89. [13] Еникеев, М.И. Психологический энциклопедический словарь /М.И.Еникеев. М., 2008. – Б. 251-252 [14] Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати., II жилд. Тошкент: Университет., 2000. – Б. 277. [15] Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. II жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2020. – Б. 662. [16] Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. III жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2020. – Б. 470. [17] Степанов,Ю.С. Константы: Словарь русской культуры: Изд. 2-е,исп.идоп. – М., 2001. – Б. 48. [18] Степанов,Ю.С. Константы: Словарь русской культуры: Изд. 2-е,исп.идоп. – М., 2001. – Б. 397. [19] Еникеев, М.И. Психологический энциклопедический словарь /М.И.Еникеев. М., 2008. – Б. 264. [20] TheBarnhart concisedictionary of etymology. –NewYork,1995. – Б. 264. – Б. 444. [21] Губанов, А.Р., Каюмова Д.Ф. Ключевые концепты культурно-национального мировидения через единицы фразеологического уровня английского и тюркских языков // А.Р.Губанов, Д.Ф.Каюмова. Проблемы и перспективы развития многоуровневой языковой подготовки в условиях поликультурного общества: Материалы II межрегиональной заочной научно-практической конференции. Казань, изд-во Казанский государственный университет культурыи искусств, 2015. – Б. 164.