- G. – Bahrom va Gulandom. – Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986.
- a. – Malika ayyor. – Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988.
- O‘TIL – O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh tomlik. –Toshkent: O‘zbME., 1- jild, 2006. 680 b.
- O‘TIL – O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh tomlik. –Toshkent: O‘zbME., 2-jild,2007. – 688b.
LIBOS VA MATO NOMLARIGA OID LEKSEMALAR
Narmatova Manzura Tulaganovna– o‘qituvchi
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annatatsiya. Ushbu tezizda libos va mato nomlariga oid leksimalarning etimologik xususiyatlari, qo‘llanish qamrovi va ularning “Malika ayyor”, “Bahrom va Gulandom” dostonlaridagi lisoniy matnlar tahlil etilgan.
Annotatsiya. V dannoy dissertatsii analiziruyutsya etimologicheskie osobennosti leksem, svyazannыx s nazvaniyami odejdы i tkaney, sferы ix upotrebleniya, a takje ix lingvisticheskie tekstы v eposax «Malikka Ayyar», «Baxrom i Gulandom».
Annotation. In this thesis, the etymological features of lexemes related to the names of clothes and fabrics, their scope of use, and their linguistic texts in the epics «Malikka Ayyar», «Bahrom and Gulandom» are analyzed.
Xalq dostonlari tilidagi kiyim-kechak, libos va mato nomlariga oid leksemalar qo‘llanilishi jihatiga ko‘ra uzoq tarixga ega. Ular muayyan jamiyat taraqqiyoti va kundalik, maishiy hayotdagi o‘zgarishlarga mos ravishda tilimizning oltin sandiqlaridan munosib o‘rin olgan, ayrimlari chetdan so‘z o‘zlashtirish orqali faol so‘zlarga aylanib qolgan. Ularning bir qismi qadimgi yozma yodgorliklarda, qo‘lyozma asarlar matnida mavjud bo‘lsa, yana bir muayyan qismi o‘zbek shevalarida, og‘zaki so‘zlashuv nutqida uchraydi. O‘z-o‘zidan ayon bo‘ladiki, davrlar birin-ketin o‘tishi bilan kiyim-kechakni ifodalovchi bir qator so‘z birliklari arxaiklashgan. Biz uchun eng muhimi umumturkiy bo‘lgan ko‘pgina kiyim-kechak, libos va mato nomlari bugungi kunda ham turkiy tillarda, jumladan, milliy tilimizda ham qo‘llanilib kelmoqda.
Libos arabiy o‘zlashma so‘z bo‘lib, u “kiyim,ust-bosh” (O‘TIL, II, 496-bet) ma’nosini ifodalaydi, qadimgi turkiy tilda ham, hozirgi adabiy tilda ham faol qo‘llangan. Mato leksemasi ham arabiy o‘zlashma sifatida “mol,buyum,narsa” (O‘TIL, II, 557-bet) ma’nolarini bildirib, tilimizda azaldan faol qo‘llangan. Biz o‘rgangan xalq dostonlari tilida ham libos va mato nomlari qo‘llangan. Masalan, “Malika ayyor”dostonida libos leksemasining faqat o‘zi uch marta, libos-to‘shaklaridan varianti ikki marta, shuningdek, libosin, libosini, liboslar, liboslarni kabi shakldoshlarining har biri bir martadan qo‘llanganligi ayon bo‘ldi: ularning hammasida kiyim, ust-bosh; buyum ma’nolarini ifodalash ustuvor. “Bahrom va Gulandom” dostonida libos leksemasining qo‘llanish darajasi ta’kidlangan dostondagidek: libosim, liboslar ikki martadan, libosim, libosini, liboslardan kabi shakldoshlari bir martadan qo‘llangan xolos.
Xalqimizning kundalik-maishiy turmushida matoning xilma-xil turlari joriylangan va amalda qo‘llangan: adras, kimxob, duxoba va hokozo. Bunday mato turlari xalq dostonlarida jumladan biz o‘rgangan dostonlar matnida ham uchraydi. Biz quyida ularning ayrimlarini ko‘zdan kechiramiz:
Kimxob: mayin ipakdan to‘qilgan mato nomini bildirib bu leksema aslida arabiy o‘zlashma bo‘lib tilimizda va xalq dostonlarida faol qo‘llangan. Aslida o‘rimi ipak, arqog‘i zardan to‘qilgan mato: shu matodan tayyorlangan tikilgan buyum (O‘TIL, II, 367-bet) sifatida qadrlangan (masalan, kimxobto‘n, kimxob to‘shak kabi). Biz o‘rgangan “Malika ayyor” dostonida otning aslahalaridan biri terlikning kimxobli ekanligi ta’kidlangan: Bismillo deb soldi otning beliga, Kimxobi mayindan bo‘lgan terlikni (M.a.23-bet)
Biz o‘rgangan “Bahrom va Gulandom” dostonida ham kimxob, kimxobi leksemalari bir martadan qo‘llangan: O‘zining martabasiga qarab atlas, kimxob, qimmatbaho liboslar to‘shalgan (B.G.36-bet). Dushman chiqsa Bahrom qilar zo‘rlikni, Shu vaqtida soldi otning ustiga, Kimxobi mayindan bo‘lgan terlikni (B.G.16-bet).
Ko‘ramizki, ushbu matnning dastlabkisida atlas, kimxob, libos leksemalari o‘rinli qo‘llangan va muayyan funksional semantik vazifani bajargan, eng asosiysi, buyum, narsa ma’nolarini ifodalagan. Quyidagi matnda esa kiyim, ust-bosh ma’nosida qo‘llanganligini kuzatdik: Davlatim bor, atlas-kimxob kiyaman Qosh chimirib qovog‘imni uyaman (B.G.111-bet).
Atlas: asli arabiy o‘zlashma bo‘lgan bu leksema tekis, silliq: ipakdan to‘qilgan mayin mato (O‘TIL, I, 114-bet) nomini ifodalaydi. Xalqimizning orasida bir tomoni yaltiroq, guldor, kudunglangan mahalliy ipak gazlama sifatida azaldan qadrlangan. Eng muhimi, u libos va mato nomlariga oid leksemalar ichida engfaol qo‘llanadi. Biz o‘rgangan “Malika ayyor” dostonida atlas leksemasi umuman qo‘llanmagan. Lekin “Bahrom va Gulandom” dostonida atlas leksemasining o‘zi bir martagina qo‘llangan: unda ham ipakdan tikilgan mayin mato ma’nosini ifodalagan.
Baxmal: asli forsiy o‘zlashma so‘z bo‘lib, tukli: duxoba, barxit (O‘TIL, I, 178-bet) ma’nosini ifodalaydi, kiyim, libos va mato nomlariga oid leksikada, xalq og‘zaki nutqida va kundalik-maishiy turmushda ham faol qo‘llanadi. Baxmal leksemasi biz o‘rgangan “Malika ayyor” dostoni matnida biror marta uchramadi, ya’ni qo‘llanmagan. Tadqiqot ob’ektimizning ikkinchisida, “Bahrom va Gulandom” da faqat bir martagina, u ham bo‘lsa, ko‘chma ma’noda qo‘llanganligini kuzatdik: Maydon bo‘lmay bedov otlar chopilmas, Chopgan otga baxmal gullar yopilmas (B.G.106-bet).
Baxmal ma’nosini jami xalq orasida ba’zi shevalarda duxoba nomi bilan ataladi; ba’zi hududlar aholisi o‘rtasida baxmal-duxoba tarzida ham qo‘llanish holatlari uchraydi. Aslida duxoba sof turkiy so‘z bo‘lib, xalq orasida “orqasi ip, yuzi tekis va qalin ipak tuklar bilan qoplangan mato: baxmal, barxit” (O‘TIL, I, 670-bet) nomi bilan mashhur. Biz o‘rgangan dostonlarning har ikkalasida ham duxoba leksemasi qo‘llanmagan. Lekin ayrim o‘rinlarda mazkur so‘z birligining sinonimii bo‘lgan bonot leksemasi xalq og‘zaki ijodi namunalarida qo‘llanganligini kuzatamiz. Masalan, “Havoda uchib yurgan qanot bo‘lsam, bozordan yarqiragan bonot bo‘lsam” (Oq olma, qizil olma): To‘rvang bonot, yemishing kishmish, hay-hay, taktak o‘zbekning oti (“Gulixiromon”) kabi.
Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda tilimizda faol qo‘llanadigan, hamma uchun tushunarli bo‘lgan va xalq dostonlari matnida uchraydigan kiyim-kechak, libos va mato nomlarini ifodalovchi leksemalarni ham qo‘llanilish doirasi, etimologiyasi va etnolingvistik tahlil qilish nihoyatda dolzarb vazifa hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI
