Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o‘quvchilarda matematikani o‘qitishga kognitiv qiziqishni rivojlantirish jihatlari

Mamatqulova Umida Eshmirzayevna katta o‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti (+998915923076, mehribon@jspi.uz)   Annotatsiya: Maqolada o‘quvchiga yo‘naltirilgan ta’lim sharoitida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda matematika darslarida o‘quvchilarda kognitiv jarayonlarni rivojlantirishning asosiy bosqichlari keltirilgan. Kalit so‘zlar: qiziqish, kognitiv qiziqish, o‘quvchiga yo‘naltirilgan ta’lim, kognitiv faoliyat, kognitiv faoliyat, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari.   Qiziqish maktab o‘quvchilarining kognitiv faoliyatining tarkibiy qismlaridan biridir. Qiziqish tushunchasining o‘zi psixologik-pedagogik adabiyotlarda turlicha izohlanadi. Ba’zilar uni umuman shaxsning yo‘nalishi bilan aniqlaydilar, boshqalari uni motivatsion sohaning bir qismi bo‘lgan individual motivlarga yaqinlashtiradilar. Shunday qilib, masalan, qiziqish – mohiyati va asosi hali topilmagan hodisadan boshqa narsa emas. Binobarin, motivatsiya bilishda asos, manba, manfaat esa unda sodir bo`layotgan jarayonlarning oqibati va namoyon bo`lishidir. Ta’lim ta’sirida uyg‘ongan, o‘qituvchilar tomonidan ehtiyotkorlik bilan va oqilona qo‘llab-quvvatlanadigan bilimga qiziqish maktab o‘quvchilarining turli xil ijodiy faoliyat turlariga moyilligini rivojlantirish, o‘quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish va ko‘pincha ularning kasbiy yo‘nalishi uchun asosdir. Bilimga faol kognitiv munosabatni o‘rgatish jarayonida o‘quvchini tarbiyalash uning o‘rganish jarayoniga munosabatini tubdan qayta quradi. Buning yordamida o‘qitish yoqimli, samarali bo‘ladi, o‘quvchiga ham, o‘qituvchiga ham quvonch va qoniqish bag‘ishlaydi. Qiziqish va ayniqsa kognitiv qiziqish psixologlar va o‘qituvchilar tomonidan turli tomonlardan o‘rganiladi, ammo har qanday tadqiqot qiziqishni ta’lim va rivojlanishning umumiy muammosi sifatida ko‘rib chiqadi. Kognitiv qiziqish – bu shunchaki mavzuga bo‘lgan har qanday qiziqish emas, bu kognitiv faoliyatning o‘zagi bilan bog‘liq qiziqishdir. Dinamizm, sotib olish harakati, hodisadan mohiyatga o‘tish, chuqur aloqalarni o‘rnatish, naqshlarni o‘zlashtirish haqiqiy, kognitiv qiziqishning xarakterli belgilaridir. Shuning uchun kognitiv qiziqish intellektual xususiyatga ega. Qiziqish – bu odamning fikrlari, fikrlarining ma’lum bir mavzuga qaratilishi, mavzuni yaqinroq bilish, unga chuqurroq kirib borish, uni e’tibordan chetda qoldirmaslik istagini uyg‘otadi. «Tadqiqot xarakteri» atamasi kognitiv qiziqishning o‘ziga xosligini yaxshi ifodalaydi. Ushbu atama qiziqishning fikrlash jarayonlarini faollashtirishga ta’sirini muvaffaqiyatli ochib beradi. Darhaqiqat, kognitiv qiziqishning o‘ziga xos xususiyati shundaki, inson uning ta’siri ostida doimo izlaydi, o‘zini qiziqtirgan mavzuda yangi tomonlarni topishga, chuqurroq aloqalar va munosabatlar o‘rnatishga harakat qiladi. Kognitiv faoliyatning asosiy motivi kognitiv qiziqish bo‘lishi kerak, uning shakllanishi nafaqat dastur materialini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishni ta’minlash vositasi, balki o‘rganish maqsadi hamdir. Shu bilan birga, kognitiv qiziqishning etarlicha kuchli bo‘lishi juda muhimdir. Psixologiya qiziqishning kelib chiqishi ijtimoiy hayotda yotadi, qiziqish inson manfaatlarining o‘ziga xos mazmuni shakllanadigan faoliyatda rivojlanadi va boyib boradi, deb ta’kidlaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda rivojlangan kognitiv qiziqishning quyidagi darajalari aniqlandi : faoliyat natijasiga qaratilgan qiziqish, ya’ni. natijaviy qiziqish; matematikaning amaliy jihatlariga qaratilgan qiziqish, ya’ni. qo‘llaniladigan foizlar; muammolarni hal qilish usullariga qaratilgan qiziqish, ya’ni. protsessual manfaatlar; nazariy faoliyat usullariga qaratilgan qiziqish, ya’ni. nazariy qiziqish. Qiziqishning har bir darajasi quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida tavsiflanadi: faoliyat natijasiga, amaliy jihatlarga, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda muammolarni hal qilish usuliga , nazariy faoliyat usuliga qiziqishning yo‘nalishi sifatida tanlanganlik; shaxsning turli sa’y-harakatlari va uning turlari, masalan, kognitiv inertsiya, o‘qituvchi bilan maslahatlashishni talab qiladigan faoliyat, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda muammolarni hal qilishda mustaqil faoliyat, nazariy masalalarni hal qilishda mustaqil faoliyat ; mustaqillik insonning qobiliyati sifatida murakkab masala va uning turlarini tushunishga tashqi yordam, ya’ni o‘qituvchi rahbarligida bosqichma-bosqich axborot faoliyati, o‘qituvchining qisqa muddatli axborot yordami, muammolarni hal qilishda mustaqillik, nazariy materialni o‘rganishda mustaqil faoliyat. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishini rivojlantirishni amalga oshirish tavsiya etiladi: axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda matematikani o‘qitishda talabaga yo‘naltirilgan yondashuvni shakllantirish jarayonida , bu sizga o‘rganish maqsadiga muvaffaqiyatli erishish imkonini beradi; talabalarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda mustaqil ijodiy faoliyatni amalga oshirish usullarini shakllantirish jarayonida.   Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Выготский Л.С. Собр. соч. в 6-ти тт. – Т.4. М.: , 1984.
2. 2. Маркова А.К. Формирование интереса к учению у школьников. М.: Педагогика, 1986.
3. Маркова А.К. Формирование мотивации учения в школьном возрасте. М.: Просвещение, 1983.
4. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интересов учащихся. – М.: Педагогика, 1988.