Kuttibekova Guljan Tulepbaevna – A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika universiteti dotsenti
kuttibekova80@mail.ru
Annotatsiya. Bugungi kunda estetik tarbiya muammosi shaxs rivojlanishida ustuvor muammolardan biri sifatida dunyo ta’lim tizimida olg‘a surilmoqda. Boshlang‘ich sinflarda art-pedagogikadan estetik turkum darslari tasviriy san’at va musiqa darslarida o‘quvchilarini estetik jihatdan tarbiyalashda integrativ yondoshuvning roli yoritilgan.
Kalit so‘zlar: Sa’nat, go‘zallik mehnat, estetik did, kasb-hunar, ota-onaga hurmat, estetik tarbiya, ta’lim, estetik dunyoqarashi, etetik ongi, estetik didi.
Annotatsiya: Segodnya problema esteticheskogo vospitaniya prodvigaetsya v mirovoy sisteme obrazovaniya kak odna iz prioritetnыx problem v razvitii lichnosti. Vыdelena rol integrativnogo podxoda v esteticheskom vospitanii uchaщixsya na urokax iskusstva i muzыki esteticheskoy kategorii artpedagogiki v nachalnыx klassax.
Klyuchevыe slova: Iskusstvo, prekrasnыy trud, esteticheskiy vkus, professiya, uvajenie k roditeley, estetiseskoe vospitanie, obrazovanie, esteticheskoe mirovozzrenie, esteticheskoe soznanie.
Abstract: Today, the problem of aesthetic education is being promoted in the world education system as one of the priority problems in the development of the individual. The role of the integrative approach in the aesthetic education of students in the art and music lessons of the aesthetic category of art pedagogy in the primary grades is highlighted.
Key words: art, beauty, upbringing, aesthetic manner(style), profession and mastery, knowledge, aesthetic care, aesthetic education, aesthetic word outlook, aesthetic amazement.
Kirish. O‘zbekiston respublikasida estetik tarbiya muammolariga avvaldan katta e’tibor berib kelinmoqda va u yosh avlodning tarbiyasi komil insonni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashga qaratilgan.
Ayniqsa, art-pedagogik va art-terapevtik texnologiyalardan foydalanishga alohida ahamiyat berilib, Rossiya art-terapiya assotsiatsiyasi tomonidan ta’lim oluvchilarning psixoemotsional holatiga terapevtik va korreksion ta’sirni hisobga olgan holda musiqiy terapiya, vokaloterapiya, izoterapiya, biblioterapiya, imagoterapiya usullaridan kompleks foydalanishga e’tibor qaratilmoqda.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini estetik tarbiyalashda badiiy
ijodning musiqa va tasviriy san’at turlarining pedagogik imkoniyatlarini aniqlashtirish, musiqiy pedagogika va psixologiya vositasida ta’lim oluvchilarning estetik tafakkurini rivojlantirishga doir bir qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini badiiy matnlar bilan ishlashga o‘rgatish orqali ularning estetik ongi va dunyoqarashini tarkib toptirish, art-pedagogika vositasida bolalarning estetik sifatlarini rivojlantirish mexanizmlarini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, badiiy ijod namunalari, o‘quvchilarning ijodkorlik asarlari asosida estetik tarbiya jarayonlariga germenevtik yondashuvni tatbiq etishning pedagogik tizimini takomillashtirish alohida dolzarblik kasb etadi.
Adabiyotlar tahlili. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlari olimlaridan A.Kopыtin, V.Anisimov, A.Aytbaeva, J.Shaygozova, M.Sultanova, Ye.Medvedeva, I.Levchenko, L.Komissarova, T.Dobrovolskaya, A.Kuznesova, O.Korjenko, Ye.Zargaryanlar tomonidan san’atning shaxs intellektual rivojiga ta’siri, art-pedagogika vositasida o‘quvchilarni axloqiy-estetik tarbiyalashning tashkiliy shart-sharoitlari tadqiq etilgan.
Xorijlik olimlardan E.Segen, J.Demor, O.Dekroli, T.Kollen,
R.Biker-Vayt, D.Zubeyde, B.Chrissi Ioannou, M.Morris, N.Goldman, E.Bezani Chloe kabilarning tadqiqotlarida san’at vositasida o‘quvchilarning estetik kompetentligini rivojlantirish, teatr pedagogikasi orqali o‘quvchilarda badiiy-estetik tafakkurni shakllantirish masalalari o‘rganilgan.
Tadqiqotlar metodologiyasi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ta’limiy maqsadlariga erishishda yordam beradigan faol yo‘nalish va texnologiyalarni izlashdan maqsad – ma’naviy boy, ijodiy fikrlaydigan, barkamol rivojlangan fuqaro shaxsini tarbiyalash bo‘lib, bu muammoga ijtimoiy va pedagogik jihatdan muhim va mohiyatli deb qarashimizga imkon beradi.
Art-pedagogika ilmiy va pedagogik amaliyotlarda nisbatan yangi yo‘nalish texnologiya sanaladi. Matbuot va axborot materiallariga murojaat qilganimizda art-pedagogika resurslaridan to‘liq foydalanilmayotganining guvohi bo‘lamiz. Art-pedagogika psixolog va psixoterapevtlar tomonidan qo‘llanilib kelinayotgan art-terapiya o‘rnida ishlatilib kelinmoqda, ya’ni o‘quvchilarning xulqi, ularning shaxsi va xarakterini korreksiyalashda, dars jarayonida yaxshi munosabat muhitini o‘rnatishda, bolalar va kattalar munosabatini korrektirovka qilish va hokazolarda.
Ko‘pincha, art-terapiya san’atning vizual doirasi, ya’ni ko‘z bilan ko‘riladigan narsa deb tushiniladi. Ushbu texnikaning samaradorligi shundaki, u hissiyotlar bilan tajriba o‘tkazishga, ularni ramziy darajada o‘rganishga va ifoda etishga imkon beradi. Art-terapiya bu sizning ongsizligingizga sayohat. Tushlar singari, u odamga qalbining yashiringan narsalarni ochib beradi. Art-terapiya jarayonida odamning o‘z travmatik tajribasi, tajribasi va kasalliklariga va kasalliklarga munosabati o‘zgaradi.
Art terapiya usullari quyidagilarga yordam beradi:
- O‘z-o‘zini tasvirlash va ijobiy o‘z-o‘zini anglashni shakllantirish;
- O‘z his tuyg‘ularingizni o‘rganish va ifoda etish;
- Muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish;
- Oyla a’zolarini hissiy jihatdan yaqinlashtirish;
- Oylada va ishda psixo-yemotsional stressdan xalos bo‘lish;
- Ijodiy faoliyatning har xil turlari uchun qobiliyatlarni rivojlantirish;
- Ichki potentsialingizni ochib berish.
Bugungi kunda artterapiyaning eng keng tarqalgan kunda turlari quyidagilar:
- Art-terapiya (Art-terapiya) yoki izoterapiya.
- Musiqa terapiya (musiqa terapiya).
- Raqs terapiya.
- Dramaterapiya.
- Yertak terapiyasi.
- Biblioterapiya (ijodiy yozuv).
Izoterapiya va yertak terapiyasi kabi mashhur sohalar haqida batafsilroq to‘xtalamiz.
Tahlil va natijalar. Izoterapiya ushbu sohada yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, tasviriy san’at – rasmning barcha turlari, mozaykalar, kollajlar, niqoblar, modellashtirishning barcha turlari, qo‘g‘irchoqlar, fotosuratlar va boshqa ko‘plab narsalar mavjud. Bu juda ko‘p sonli texnik, texnik va texnikaga ega bo‘lgan eng rivojlangan yunalish. Aynan chizilgan rasmdan boshlab psixoterapevtik yunalish sifatida art-terapiya tarixi boshlandi. Izoterapiyaning afzalliklari – kontrendikatsiyalarning yo‘qligi, nisbatan qulay foydalanish, materiallarning boyligi, boshqa har qanday psixoterapiya sohalari bilan birgalikda foydalanish qobilyatidir.
Bu ko‘pincha maktabdan boshlab o‘z faoliyatimizni doymiy ravishda baholashga odatlanib qolganligimiz bilan bog‘liq. Lekin men xursand bo‘lishga shoshildim-hech kim sizning ishingizga baho bermaydi. Art-terapiya sizning his-to‘yg‘ularingizni ifoda etish, o‘zingiz haqida rasm chizish orqali aytib berish uchun kerak va buning uchun qo‘lingizda cho‘tkani qanday tutishni o‘rganish kifoya.
Shuning uchun, siz nafaqat terapevt mashg‘ulotlarida, balki uyda ham,
faqat bo‘yoqlar bilan bo‘yash kerakligini eslash mumkin. Bo‘yoq bilan rasm chizish qalamga qaraganda qiyinroq, chunki chizish jarayonini boshqarish ancha qiyin, demak, hissiyotlar yaxshiroq ishlangan.
Boshqa yo‘nalish, yertak terapiyaga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, uning yoshidan qat’iy nazar, ichki bolani tarbiyalash, inson qalbini rivojlantirish jarayoni hisoblanadi. Yertak yordamida siz nafaqat qalbingizda sodir bo‘layotgan narsalarni ko‘rish va tushinish, balki yertakning oxirini ham o‘zgartirishingiz mumkin.
Odatda, yertak terapiyasining quyidagi turlari ajratiladi: tanlangan yoki tuzilgan yertakni tahlil qilish va talqin qilish, yertak arxetipidan foydalanish, yertaklar (bibliotterapiya), metitatson yertaklar, sahnada yertak o‘ynash, yertak chizish, yertak sayohati, qo‘g‘irchoqlar.
Yertak terapiyasida turli janrlar qo‘llaniladi: masallar, yertaklar, afsonalar, dostonlar va latifalarning o‘zi. Shuningdek, zamonaviy janrlardan foydalaniladi: detektiv hikoyalar, romantik romanlar va fantaziya. Har bir inson o‘z qiziqishiga mos janrni tanlaydi.
Art-terapiya yakka tartibda ham, guruhda ham yaxshi ishlaydi. Ushbu usul ko‘pincha bolalar va kattalar bilan ishlashda qo‘rquvni tasvirlash qog‘ozga o‘tkazilganda qo‘rquvni chizish texnikasi qo‘llaniladi, so‘ngra bu qo‘rquvni chizish texnikasi qo‘llaniladi, so‘ngra bu qo‘rquvni chizgan kishi xohlagan narsani rasm bilan bajaradi.
Pedagog va olimlar V.P.Anisimov, N.Yu.Sergeeva, M.Yu.Alekseeva art-pedagogika va art-terapiyani quyidagicha tushunishadi: shakllangan san’at vositasida tarbiyalashning eski stereotip tushuntiruvchi ko‘rgazmali metodlariga (an’anaviy, avtoretar) alternativ sifatida; turli pedagogik masalalarni yechishda san’atning universal yo‘llari, umumiy mexanizm, tamoyil va qonuniyatlarini o‘rganuvchi pedagogika fanining amaliy yo‘naltirilgan yangi yo‘nalishi sifatida; bolaning badiiy madaniyati asoslarini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi jarayonning (rivojlanish, tarbiyalash, o‘qitish va korreksiyalash) barcha komponentlarini o‘zida mujassam etgan san’at vositalari birligi sifatida; bu alohida yondashuv bo‘lib, unda urg‘u san’atni o‘rganishdan sub’ektiv tajribaga (refleksiya) ko‘chadi, ya’ni (o‘quvchining) o‘zining holati, sezgisi, kuyinchakligi, tafakkur yuritishi, olamga va o‘z-o‘ziga munosabati sifatida[1;-146]
Hozirgi paytda fanda art-terapiya fanlararo bilim sohasi sanaladi, u o‘zida tibbiyot, pedagogika, madaniyatshunoslik, psixologiya va boshqa ilm sohalarini mujassamlaydi. Uning mohiyati san’atning sub’ektga terapevtik va korreksion ta’siri sanaladi va u o‘quvchining psixik travma olgandagi holatini badiiy-ijodiy faoliyat orqali yechishga qaratilgan.
Xulosa. Art-pedagogikaning asosiy maqsadi – nafaqat rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalarni, sog‘lom bolalarni ham garmonik har tomonlama rivojlantirishdan iborat va u korreksion-shaxsiy va faoliyatli yondashuvlarga tayanadi; o‘quchilarning turli ruhiy sifatlari hamda shaxsning badiiy madaniyatini shakllantirish xususiyatlarini rivojlantirish, uning mikro va makro muhitda jamoaviy va madaniy faoliyatda ishtirok etishi, turli tajavvuzlarni bartaraf etishga alohida e’tibor qaratiladi. Rivojlanishida muammosi bor bolalarga art-pedagogika dunyoni uning barcha turfaliligi va go‘zalligida ko‘rishga hamda faoliyatning badiiy turlarida dunyoni o‘zgartirishga o‘rgatadi. San’at dunyoni anglashda ijobiy manba sanaladi, u bolada kreativlik qobiliyatini dunyoga keltiradi. Shuning uchun uni ijtimoiy-pedagogik texnologiyalarning samarali vositasi sifatida qarash mumkin.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini estetik turkum darslarida art-texnologiyalarni dars jarayonida qo‘llash o‘quvchilarning turli ruhiy sifatlari hamda shaxsning badiiy madaniyatini shakllantirish xususiyatlarini rivojlantiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
- Anisimov V.P. Art-pedagogika kak sistema psixologicheskogo soprovojdeniya obrazovatelnogo protsessa // Vestnik OGU. №4 (2003) -146 s.
- Medvedeva Ye.A. Sotsiokulturnoe stanovlenie lichnosti rebenka s problemami psixicheskogo razvitiya sredstvami iskusstva v obrazovatelnom prostranstve: dis. d-ra psix. nauk. / Ye.A. Medvedeva. – Nijniy Novgorod.: Art-press, 2007. – 186 s
- Sergeeva N.Yu. Soderjanie ponyatiya «artpedagogika» // Izvestiya VGPU, – № 1. 2008. – S. 24 -28.
- Sergeeva B.V., Petrenko N.A. Esteticheskoe vospitanie mladshix shkolnikov // Sovremennыe naukoemkie texnologii. 2016. – №12. – S. 428-432.
- Kuttibekova G.T. The essence and possibilities of application of art pedagogy and art therapy in a secondary educational school // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. Vol. 8, No.5, 2020, Part III. ISSN 2056-5852. – rr.151–154.
