XALQONA PAFOSNING ESTETIK MOHIYATI

(Shuhrat dramalari misolida) Soatova Nodira Isomitdinovna, JDPU professori v.b., f.f.doktori (DSc)   Shuhratning xalqchil dramatik asarlarida xalqona pafosga xos jihatlarini aniqlash, ularni tahlil qilishda milliy qadriyatlar, an’analar va badiiylik tamoyillari kabi bir qator masalalar hanuzgacha o‘rganilmagan. “Kitobxon ijodkordan har doim murakkab, original obrazli fikrlardan iborat yangicha “hayot darsligi” yaratib berishni kutadi”(T.Rasulov). Biz ana shu ob’ektiv qonuniyat mezonlarini nazarda tutgan holda, quyida Shuhrat dramalarida xalqona pafosning estetik mohiyati masalasiga munosabatimizni bildirishni lozim topdik. Muayyan asar pafosi o‘z bag‘rida yashiringan g‘oyani manzilga eltuvchi ehtiros ekanligini I.Sulton “Adabiyot nazariyasi” kitobining “Yozuvchi ijodining pafosi va badiiy asar” bo‘limida tadqiq etgan. Har bir ijodkor xalq dardini o‘z yaratiqlarida bayon qilar ekan, unda hissiy jo‘shqinlik bo‘lishi tabiiy, shu barobarinda “…san’at asarining mag‘zi, javhari estetik mohiyatga ega bo‘lgan his-tuyg‘ulardan iborat bo‘lsagina, o‘ziga xos pafosni ifoda etadi”(M.Olimov). Biz o‘rgangan Shuhratning “Besh kunlik kuyov” (1969), “Qo‘sha qaringlar” (1971), “Ona qizim” (1972-1973), “Do‘stimning o‘g‘li” (1981-1982) kabi pesa va  komediyalari shunday yaratiqlar sirasiga kiradi. Dramatik asarlar sahna uchun yozilganligi sababli qahramonlar nutqi, dramada olg‘a surilgan g‘oya xalqona pafos bilan yo‘g‘rilgan bo‘lsa,  tomoshabinlar qalbiga tezroq yetib boradi. Shu ma’noda g‘oya va pafos bir daraxtning ikki shoxidir. Asar g‘oyasi negizi pafos bilan bog‘liq bo‘ladi. Pafos asar qahramonining voqealar silsilasidagi o‘rnini, uning yuragidan otilib chiqayotgan jo‘shqin  fikr va qarashlarga ko‘tarinkilik bag‘ishlaydi, bosh qahramon olib borgan kurashning adolatli kurash ekanligiga tomoshabinni ishontiradi yoki ishontirishga majbur etadi. Modomiki, inson badiiy asarning asosiy ob’ekti ekan, qahramonning boshidan kechirganlari, to‘g‘rirog‘i, boshidan kechirayotganlari, ruhiy holatlari, boshiga tushgan balo toshlariga chidolmay, “oh” urib yig‘lashi yoki                                                                                                                                                                                                                                                                     boshiga qo‘ngan baxt qushidan shodligu quvonch favvorasida cho‘milishi  tabiiy  holdir. Inson baxt og‘ushidagi sevinch-u quvonchlarini ham, musibat girdobidagi fig‘onu dardlarini ham ichiga sig‘dira olmaydi. U kimgadir yorilishi, quvonchu alamlarini eng yaqin kishisi bilan “baham ko‘rishi” lozim: “..ikki turli o‘zgarub turar, ba’zi vaqtda falak bir odamni qayg‘uga solar, ul o‘zi tushunib, o‘ylab turub, oh tortub yig‘lar. Bu hasratlarni o‘z ichiga sig‘dirolmas. Birovga aytsa, “Voy bechora” deyurmukin, deb qayg‘usini birovga aytmakka tilar”(Cho‘lpon)ekan, shu murakkab masalada teatr dramaturgga yordamga keladi. Tomoshabin ilk sahnadanoq asar qahramonlarining qaysi biri ijobiy, qaysi biri salbiy ekanini farqlab olib, ijobiy qahramonning boshiga tushgan kulfatdan iztirob chekayotgan qahramon va uning rolini ijro etayotgan artist bilan baravar iztirob chekadi. Va  aksincha. Xullas, teatr,  dramaturg va aktyor tomoshabinni ko‘rinmas iplar bilan ushlab olib, uning qalb torlarini, kerak bo‘lsa, ko‘tarinki, kerak bo‘lsa, tushkun kuyni ijro etishga sozlab boradi. Ammo har ikki holda ham spektakl (drama)ning finali tomoshabinning teatr zalidan yaxshi kayfiyatda chiqib ketishini kafolatlaydi. Shuhrat teatrning tomoshabinni gipnozlovchi shu xususiyatini yaxshi biladi va sahna asrlarini yozganida shu fenomenni nazarda tutadi. “Pesa qahramonlarini ataylab aqlli qilib ko‘rsatish yaramaydi. Ularni shunday sharoitga tushirib qo‘yish kerakki, bunda ular o‘z-o‘zlaridan aql ishlatishga majbur bo‘lsinlar”(Didro). Javlon – “Qo‘sha qaringlar” komediyasi qahramoni xuddi shunday qahramonlar sirasiga kiradi. Komediya ikki pardali, to‘qqiz ko‘rinishli. Komediyada Javlon xotini Tasaddiqxonning ortidan ishga borib, kasalxonada o‘lim bilan olishayotgan bir yosh yigit-bemorning boshiga qo‘lini qo‘yib o‘tirgan holatini ko‘rib, ich-etini yeyishi, jufti haloli – ayoliga shubha bilan qarashi, buning natijasida tinch hayotining ichidan zil ketishi achchiq kulgili holatda tasvirlanadi: Smenadan charchab, uyga kelib jigarbandi – farzandini bog‘chaga qo‘yib kelgan ayoliga: Javlon. Bolangizni yaslisiga qo‘yib keldingizmi? Tasaddiqxon (kulib). Nega bitta meniki bo‘ladi, sizniki ham. Bolamizni deng. Javlon. Yo‘q, yarmi sizniki ekani-ku, anik. Ikkinchi yarmiga shubham bor, degan, ya’ni o‘z bolasini ham tan olmay, ishonchsiz, zaharxandalik bilan aytgan so‘zlari uning ma’naviyati naqadar past ekanligini ko‘rsatadi. Javlon ko‘rgan narsasi xiyonat emas, balki kasb yuzasidan qiladigan ishi, og‘ir bemorga beg‘araz ko‘rsatayotgan yordami ekanligini qancha tushuntirmasin, eshitishni xohlamaydi, zulm qilishdan, haqoratlashdan tiyilmaydi. O‘z farzandini “laycha” deya, xotinini san “laychang bilan kimga keraksan”, deb yerga uradi. Tasaddiqxonning eriga aytgan “Olangiz ichingizda ekan. Sizning ilon po‘st tashlaydigan bunaqa nordon so‘zlaringiz bor ekan, shuning uchun oldingi xotiningiz bechora miq etmasdan chiqib keta qolgan ekan” degan so‘zlaridan Javlonning birinchi ayoli bilan ajrashgani asarda ayon bo‘ladi. Ma’lumki, sahna uchun yozilgan asarlarda qahramon qiyofasi, xarakteri nasr yoki nazmdek muallif hikoyasi, xarakteristikasi, portret tasviri orqali ochilmay, balki qahramonning boshqalar bilan munosabati, o‘z nutqi hamda boshqa personajlarning u haqdagi so‘zlari, fikrlari orqali ochila boradi. Tasaddiqxon bilan Javlonning dialogidan, erining kaltabin, qalbi nopok xarakteri to‘liq namoyon bo‘ladi. Komediyada keltirilgan mana bu matn fikrimizning tasdig‘ini ko‘rsatadi: Tasaddiqxon (jahl bilan). Buzuq erkak-chi? Javlon (istehzo bilan). Erkakka hech narsa emas, juda oshib ketsa, “xotinboz” deyishadi. Bu unchalik ayb emas. Erkakning farishtasi ulug‘” degan so‘zlari Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanidagi Homidning “Xotinga muvofiq bo‘lish va bo‘lmaslikning uncha keragi yo‘q… xotinlarga “er” degan ismning o‘zi kifoya… muvofiq kelmas ekan, muvofiqini olib, xotinni ikki qil! Bunisi ham kelishmasa, uchinchisini ol..(A.Qodiriy), – degan so‘zlarini yodga soladi. Komediyada Javlonning o‘ziga o‘xshagan ma’naviyati past, o‘z hayotini izga sololmagan, uch bolasi, jufti halolini ko‘chaga haydagan, ikkinchi ayolini “ichishni kamaytiring” degan so‘zlari uchun qo‘yib yuborgan, doimo kayfi baland bo‘lib yuradigan Tayloqxo‘janing xotini Tasaddiqxon haqidagi ig‘vo so‘zlariga uchib, ayolini uydan haydab yuboradi. Tasaddiqxon qaynonasi qishloqda turgani uchun u yerga bormay dugonasi Sevaranikiga boradi. Sevaraning so‘zlari bilan aytganda, “uchgan qushning qo‘nadigan yerini biladigan” qaynotasi Sobithafsala Tasaddiqxonga yordam berish taklifini beradi. Voqealar rivojida Sobithafsala hiylasi bilan Javlonning ko‘zlari moshdek ochib qo‘yilishi ishonarli komik tarzda tasvirlanadi. Shu o‘rinda aytish lozimki, komediyada bosh qahramon bilan birga ikkinchi darajali qahramon Sobithafsala obrazi “..voqeaning borishi va taraqqiyot mexanizmida zarur bo‘lmagan bitta ham shaxs bo‘lmasligi kerak”(V.Belinskiy), degan qarashning to‘g‘riligini ko‘rsatib bergan. Voqealar tafsilotini ipidan ignasigacha o‘rgangan Sobithafsala ishga kirishadi, uning rejasicha Javlonning ko‘zlarini ochish uchun Tasaddiqxonning turmushga chiqish sahnasini uyushtirish kerak. Puxta reja. Kelini Sevaraning erini, uylanmagan yigit alfozida, go‘yoki Tasaddiqxonni yoqtirib qolib uylanmoqchi bo‘lgan qilib ko‘rsatish kerak. Komediyada bu jarayon Shuhrat tomonidan maromiga yetkazib tasvirlanadi. Sobithafsalani Javlonning oldiga kelib, go‘yoki tanimagan holda o‘zini sipo tutib, kelin qilish maqsadida Tasaddiqxonni surishtirishi Javlonni shoshirib qo‘yadi. Zero, “..kulgili holatlar ko‘pchilik hollarda shakl bilan mazmun, intilish va natija, da’vo bilan haqiqat, ulug‘vorlik bilan real puch mohiyat o‘rtasidagi aniq yoki yashirin nomuvofiqlikda, ziddiyatda ko‘rinadi” (A.Abdug‘afurov). Ayolim deb aytolmagan Javlon, Sobithafsaladan o‘g‘li haqida surishtirar ekan, uylanmaganini bilgach, bitta bolasi bor juvonga nima sababdan uylanadi, degan savoliga “podshoning ishqi qurbaqaga tushgan ekan” degan javobni eshitgach, o‘zi ham baqadek qotib qoladi. Birovdan qolgan xotinu, birovning bolasini bolasi qilish naryoqda tursin, o‘z jufti halolidan noo‘rin sabab bilan yuz o‘girgan Javlonni (rashkiga sabab bo‘lgan og‘ir bemor yigit ertasiga vafot etgan edi) Sobithafsalaning aytgan gaplari o‘ylantirib qo‘yadi. Bizningcha, ijodkor bu so‘zlarni Sobithafsala tilidan aytgan bo‘lsa-da, bu qarashda adibning dunyoqarashi o‘z aksini topgan: Javlon. Baribir birovdan qolgan xotinu birovning bolasi-da.  Sobithafsala. Yo‘q, boy bo‘lgur, qishning kuniday juda qisqa o‘ylayapsiz. Bu zo‘r ish. Birinchidan. Dunyoda bir tirik yetim kamayadi, ikkinchidan, bir bevaning ko‘z yoshi tinadi. Qiz olib ko‘ngilsiz bo‘lganlar, ajralishib ketganlar ozmi? Gap qiz-juvonlikda emas, insofda, diyonatda. Qizdur, juvondur ayol zotida hayo, iffat, nomus bo‘lishi shart. Mana shu o‘rinda adibning xotin–qizlarga qarashlari, iymon-e’tiqodli ayollarga bo‘lgan xayrixohligi ko‘rinadi. Sobithafsalaning Tasaddiqxonga uylanmoqchi bo‘lgan o‘g‘li injener ekanligini bilgan Toyloqxo‘ja Javlonga: Bir mashina g‘isht falon pul!. Obreznoy taxta-chi? Bir mashinasini oshirsa bormi. Bitta maktabning zavxozi men shuncha ishni qilib yuribman–ku, – degan so‘zlaridan jamiyatda o‘sha paytda urchib kelayotgan poraxo‘rlik, davlat mulkiga hiyonat qilishlik kabi illatlarni mohirlik bilan Sobithafsala nutqida berib ketilishi dramaning ahamiyatini oshirgan. Komediyada Tasaddiqxon ichki bo‘qoqini davolatish uchun kasalxonaga yotishligini aytib, bolasini qarab turish uchun Javlonga berib ketishi asar dramatizmini kuchaytirgan. Dramaturg asar qahramoniga bolasini qaratish bahonasida, ham ishlab, ham ro‘zg‘or qilib, bola boqayotgan ayolning zimmasida bo‘lgan og‘ir ro‘zg‘or ishlarini ko‘rsatib berar ekan, erkaklarni shuncha zalvorli yukni nozik yelkasiga ko‘targan ayolga iliq munosabatda bo‘lishlikni ko‘rsatib beradi. Yillar davomida ayoli qilayotgan ishni bir kun eplay olmaydi, yordamga qo‘shni juvonni chaqiradi, undan ham “onasini haydab nima qilasiz. Bola boqishning o‘zi bo‘ladimi?”, undan keyin yig‘idan ko‘ndira olmagan bolasini kasal bo‘lib qoldi deb o‘ylab chaqirgan tez yordam xodimiga ayoli ketib qolganini aytganda, uning “Ketkazib yuborgandirsiz. Ko‘zingiz bejo!” degan so‘zlari jon-jonidan o‘tib ketadi. Dialogsiz dramatik asarni tasavvur qilish mumkin emas. Zero, “Pesada ishtirok etuvchi shaxslar faqat ana shu shaxslarning nutqlari vositasida, ya’ni tasvir tili bilan emas, sof jonli til vositasida yaratiladi”(Gorkiy).  Xuddi shunday dialoglardan biri eshik qoqib kelgan Sobithafsala bilan Javlon o‘rtasidagi suhbatdir. Javlon eshikdan kirib kelgan Sobithafsalani ko‘rib hafsalasi pir bo‘ladi. Kelin bo‘lmish kasal bo‘lib yotib qolganini aytganda, ichdan zil ketib: “Javlon. Boyvachcha kuyov bolaga ayting-da mashinasida aylanirib yurganda, oynasini bekitib qo‘ysin, shamol bo‘qoqqa yoqmaydi. Sobithafsala. Siz shunaqa qilarmidingiz? O‘sha uchrashganimizda ogohlantirmagan ekansiz-da, boy bo‘lgur. Endi hisobga olamiz, o‘g‘limga aytaman hisobga oladi. Javlon. Iloji bo‘lsa paranji yopintirsin, shamol tugul, begona erkakning ko‘zi tushmaydi. Sobithafsala. “Begona erkakning ko‘zi”, bu har kimning vijdoniga bog‘liq. Ko‘chada ochiq yurgan har bir ayol g‘ar-u, har erkak harom niyat emas. Harom ish qiladiganlar paranji-chachvon dovrug‘li paytda ham bo‘lgan, boy bo‘lgur. Erkakka ham olam paranjidagidek qorong‘u. Sobithafsala so‘zlaridan Javlonning dunyoqarashi torligini, kitob o‘qimaganligini, jumladan Abdulla Qahhorning “Mayiz yemagan xotin” yoki dunyo adabiyotining durdona namunasi bo‘lgan “Ming bir kecha”ni o‘qimagani kundek ravshan bo‘ladi, o‘qiganda u dunyoga hozirgidek emas, Sobithafsala ko‘zlaridek nazar tashlagan, ravshan fikrlagan bo‘lar edi. Dramada Sobithafsalani Javlonga bergan maslahati ayoliga o‘z ehtiyojini qondiradigan tegishli bir buyumdek qaraydigan, ayolining his-tuyg‘ulari bilan qiziqishni bilmaydigan erkaklarga qaratilgandek yangraydi: Hech qanday qulfu zanjirning keragi yo‘q, boy bo‘lgur. Siz shunday yashangki, siz aytgandek shirin so‘zni boshqa hech kimdan ko‘rmasin. Xotin tutish ham bir san’at. Bulbulning ham erkagi sayraydi, boy bo‘lgur! Go‘zal go‘zal emas, sevilgan go‘zal! Axir asalari ham so‘ligan guldan bol emmaydi. Sobithafsalaga bolani berib jo‘natib, ming bir yomon xayollar og‘ushida o‘tirgan Javlon eshikdan kirib kelgan Tasaddiqxonga zahrini sochadi, uni benomusdan olib benomusga soladi, hatto hamtovog‘i Toyloqxo‘janing tuhmat gaplariga asoslanib, erga tegadiganing o‘shami, yo yangisimi, deya so‘rashdan toymaydi. Eri Tasaddiqxonni Toyloqxo‘ja bilan yuzlashtirish uchun uchrashtirganda esa Toyloqxo‘ja talmovsirab, juftakni rostlab qoladi. Dramada Javlonning onasi qishloqdan tashrif buyurishi, ayolsiz uyning fayzi bo‘lmagandek, hammayoq ivirsib yotganini ko‘rgan onasi O‘g‘ilbibi Javlonni qilgan xatosi uchun qattiq koyishi, unga javoban uni erga tegayotganini aytganda onasi o‘g‘liga ishonmay, kelini Tasaddiqxonga borib bergan dashnomi dramada alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki qaynona tanbehida oila quradigan har qizga ibrat bo‘ladigan saboqning berilishi asarning ta’sirchanligini oshirgan: Bir uyning to‘rt burchagi bor. Ikki burchagidan bol, ikki burchagidan qon tomadi. Bolidan lazzat ko‘rgan, qoniga ham chidaydi. Yoki bir xil xotinlarga o‘xshab eringizga ustunlik qilgingiz kelib qoldimi! Qo‘ying-e, sizga yarashmaydi. O‘z qadrini bilmagan xotin shunaqa qiladi. Sevar. Voy, xolajon, Tasaddiqxon opam unaqa xotinlardan emaslar. Erlarini orqasidan ham sizlab gapiradilar. O‘g‘ilbibi. Gapirgani shumi! U, unda zor, bu bunda zor. Ming qilganda ham er-avra, xotin-astar. Avra astardan ortiq turmaydi. Sevar. Voy, xolajon-ey, biram qiziq gaplarni topib gapirasizki..bizlar astarmi? O‘g‘ilbibi. Ha, astar! Avrani avra qiladigan astar. Yaxshi bo‘lsangiz ipak astar, yomon bo‘lsangiz bo‘z astar. Sevar. Ruslar “xotin – bo‘yin” deyishadi. Sizniki ularnikidan ham o‘tib ketdi, xolajon. O‘g‘ilbibi. Ha keling, o‘shalar aytgandek bo‘yin bo‘la qolinglar. Lekin esinglardan chiqmasinki, bo‘yin qancha uzun bo‘lmasin, bari bir boshdan quyida turadi. Drama ikki yoshning qayta topishishi bilan tugaydi, bunga aqli raso kattalar: Sobithafsala va O‘g‘ilbibining hissalari katta bo‘ladi. Ayniqsa, asar oxirida Sobithafsala tilidan aytilgan “qaynanali kelin qarqara kelin, qaynanasiz kelin masxara kelin” degan so‘zlari komediyada o‘zbekona milliylikni ko‘rsatgan. “Kulgili narsaning asosida g‘oya bilan shakl yoki shakl bilan g‘oya o‘rtasidagi nomuvofiqlik, ziddiyat yotish”(V.Belinskiy)ligini yozuvchining “Besh kunlik kuyov” komediyasida ko‘rish mumkin. Komediya ikki parda, olti ko‘rinishdan iborat. Asar g‘oyat ta’sirchan, shu bilan birga hayotda uchraydigan insonlarning nafs yo‘lida tashlagan noto‘g‘ri qadamlari natijasini ko‘rsatgan. Asarni o‘qir ekanmiz, ijodkorning badiiy mahorati “..chiroyli ifodalar, antiqa voqealar, kulgili yo qayg‘uli holatlar topish emas, xalqqa aytadigan zarur so‘zi kitobxon qalbiga olib kiradigan obrazlar yaratish”(U. O‘ljaboev), bo‘lganligini Azlarbek, Kishvarxon, Mirzabahrom timsolida isbotini ko‘ramiz. “Komediya – odamlarni masxaralab emas, kulgi bilan tuzatishga harakat qiladi”(G.Lessing). “Besh kunlik kuyov” asarida yakka-yu yagona, o‘qishni tamomlaydigan qizi O‘lmasxon uchun otasi Azlarbek va onasi Kishvarxonning bir “Volga”ning puliga yetadigan marvarid sotib olib kelishidan boshlanadi. Qizining orzu havasini ko‘rishni orzu qilib yurgan ota-onaning boshida katta muammo bor, u ham bo‘lsa, qizi O‘lmasxonni o‘qish tugashi bilan institut shartnoma asosida qishloqqa ishlashga yuborishi. Buning yechimini topa olmagan Azlarbek bilan Kishvarxon orasida beto‘xtov tortishuvlar bo‘la boshlaydi. Onaizor qanday bo‘lmasin qizining shaharda qolishini azbaroyi xudo qattiq istagani uchun erini pora berib bo‘lsa-da olib qolishga ko‘ndirishga harakat qiladi. Pulga kelganda ziqnalik qiladigan ota esa osonroq yo‘lini topishni xohlaydi. Shunday yo‘l bor, faqat bitta. U ham bo‘lsa O‘lmasxonni turmushga berish va zags qog‘ozini institutga topshirib, olib qolish. Lekin onaizor qizining o‘z so‘zlari bilan aytganda: ...qizimni kaftida, siz bilan meni kiftda tutadigan kuyov kerak: oliy ma’lumotli, teg-taxtli, husn-jamolli, yursa ko‘cha to‘lib, o‘tirsa o‘rnini sotib oladigan aqli barkamol yigit bo‘lsin. Shu andozamga tushmaydiganining yugani egarining qoshiga tashlog‘liq, tuyog‘ini shiqillataversin. Lekin tabiiyki, hali ularning standart talablariga javob beradigan yigitda sovchi eshik qoqib kelgani yo‘q, kelganlari esa Kishvarxon qo‘ygan talabga javob bermaydi. Mana shunday vaziyatda Azlarbekning oshnasi unga vaqtinchalik, yashirincha zagsdan o‘tib turadigan kuyov topishni maslahat beradi. Pul ko‘zini ko‘r qilgan, oxirini qisqa o‘ylagan Azlarbekka bu fikr ma’qul tushib, darrov ko‘z o‘ngida qishloqdan ish, baxt izlab kelgan Mirzabahrom o‘tadi. Azlarbek bilan Kishvarxon gapini bir joyga qo‘yar ekan, buni hech kimga bildirmay, ovoza qilmay amalga oshirish haqidagi o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan dialoglari  asarda dramatizmni kuchaytirish, voqealarni rivojlantirish, konfliktni yuzaga chiqarish kabi badiiy vazifalarni bajarishga asos bo‘lgan: Azlarbek. Bo‘lmaydi. O‘zing tilingni tiysang, ovoza bo‘lmaydi. Kishvarxon. Ho..mening tilim shunaqa uzun ekanmi! Kimning ostonasida cho‘zilib yotganini ko‘rdingiz?. Kishvarxonning bu gapiga Azlarbek kula-kula xotini ko‘nglini og‘ritmaslik maqsadida aslida hammani tili uzunligi uchun, jazo sifatida toshdan qattiq tishlar devoridan saqlanishini aytar ekan, hind yelimidan surtish kerak, deydi. Azlarbek tomonidan Hind yelimi haqidagi hikoyatning dramada aytilishi, dramaturgning qoliplash san’atidan o‘rinli foydalanganligini ko‘rsatadi. Azlarbek. Bir odam Hindistondan yelim olib kelibdi. U bilan yopishtirilgan narsani na issiqda, na sovuqda ko‘chirib bo‘lar ekan. Juda qattiq ushlarkan. Buni bir o‘rtog‘i eshitib qolibdi. Zig‘irday so‘rab kelibdi. Yelimdor: Xo‘sh, o‘rtoq nimaga buncha zarur bo‘lib qoldi?, debdi. O‘rtog‘i: Sababini so‘rama, beraver, juda zarur, debdi. Yelimdor: Aytsang beraman!, deb oyog‘ini tirab turib olibdi. Ey, do‘stim, -debdi o‘rtog‘i, -xotinimning tilidan o‘lar bo‘lsam o‘ldim, tushimga ham gapirib kiradi. Shuning tilini tanglayiga yopishtirib qo‘ymoqchiman. Unday bo‘lsa, -debdi yelimdor, -o‘zimdan ortmas ekan.  Bekorga ovora bo‘lib kelibsan deganligini voqealar rivojida isbotini ko‘ramiz. Azlarbekning taklifini eshitgan Mirzabahrom o‘zini sipo, kamtarin tutib “hammasi yeng ichiga bo‘ladi” degan taklifiga go‘yoki ko‘nib, zagsdan o‘tishga rozi bo‘ladi. Bu gapni eshitib, fig‘oni falakka ko‘tarilgan O‘lmasxonni, otasi Azlarbekning “Yo‘q, desang ana eshik ochiq, jo‘na! Menga sendek qizning boridan yo‘g‘i”, onasi Kishvarxonni esa hushidan ketib qolgani sababli, O‘lmasxonni noiloj rozilik berishga majbur bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Dramaning kulminatsion nuqtasi ular zagsdan o‘tgandan keyin yuqori darajaga ko‘tariladi. “Personajlarning dialogik nutq tuzilmasi dramalarning asosiy matn shakllari”(I.Zayseva) ekanligini, O‘lmasxon arab mamlakatida bir yil o‘qib qaytgan sevgan yigiti Odil bilan istirohat bog‘ida o‘tirganda Mirzabahrom kelib, ular o‘rtasida bo‘lib o‘tgan dialog dallilaydi.: Mirzabahrom. Bu bizning xotinni quchoqlab o‘tirishingiz qandoq bo‘ldi? Odil (hayron). Tushunmadim. Mirzabahrom. Tushunmaydigan yeri yo‘q, Odiljon, zakonniy xotinim. Mana, pasportimni ko‘rishingiz mumkin! Zagsga ishonasizmi?. Bo‘lgan voqealar tafsilotini eshitgan Odil Mirzabahromni qanchalik insofga chaqirmasin, bu shunchaki, O‘lmasxonning qishloqqa ishga ketishi uchun ota-onasi chiqargan xiyla qaror ekanligini aytsa-da “besh kunlik” kuyov rolini o‘ynashga rozi bo‘lgan Mirzabahrom battar yuqoridan kelar, ularni eshitmas edi. Odil. Qani, Mirzabahrom, masxarabozlikni qo‘ying. Boring yo‘lingizga! Mirzabahrom. Men o‘z zakoniy xotinimni begona erkak bilan xilvatda qoldirib ketadigan erlardan emasman. Boshimda do‘ppim bor. Qani oldimga tushing! O‘lmasxon. Bu qanday bema’nilik, endi nima qildim? Odiljon aka, haydasangiz-chi, bu surbetni! Odil. Mirzabahrom, keling, bizni tinch qo‘ying. Keting!         Mirzabahrom. Xotinim shu yerda turib men qayoqqa ketaman?. Matndan ko‘rinib turibdiki, drama qurilishida dialoglar qahramonlar orasidagi konfliktni belgilashda, dramatizmni kuchaytirishga xizmat qilgan. Ko‘rinadiki, komiklik va fojiaviylik asar pafosi bilan bog‘liq bo‘lib, uni anglash muhimdir. O‘lmasxon boshiga tushgan fojiani dramaturg komiklik bilan yuqori pafosda bera olgan. Asarda Odil bilan Mirzabahrom o‘rtasidagi tortishuv katta janjalga aylanib, unga militsioner qo‘shiladi. Uyiga yig‘lab kelgan O‘lmasxondan Mirzabahromni unga tegajoqlik qilayotganini bilgan onasi: Kishvarxon. Voy, yovvosh mushuk bo‘lmay o‘lgur, ichidan pishgan ekan-ku. Voy suyuq loyga o‘xshab betga sachramay umring qisqa bo‘lgur, qaysi yuzi  bilan shu gaplarni aytdiykin? Azlarbek (o‘kinib). Choy bo‘lib to‘rga chiqqan suv, bir mahal ariqda oqqanini unutmasa?! Voy la’nati-yey! Shu rostmikan?! Kishvarxon. Voy, dadasi, O‘lmasxon yolg‘on gapiradimi?! Ignaning to‘mtoq tomoni qo‘lga kirmaydi, deb sizga kim aytdi? Azlarbek.  “Ilon yomon ko‘rgan giyoh uning ini og‘zida o‘sadi” degandek, bu xumparning o‘z uyimdan chiqishini qara. Kishvarxon. Uningiz o‘lgur, bozor ko‘rgan echki, har balo qo‘lidan keladi. Tezroq daf qiling. Azlarbek. Anavi ish bor-da, bo‘lmasa, isni bisga qo‘ymay dumini tugatardim-a! Kishvarxon. Ha aytgancha. Azlarbek. Mayli, sen podadan oldin chang  chiqarmay, damingni ichingga yutib tur. U bilan o‘zim gaplashaman. Kishvarxon (o‘zicha). Yot tovuq katak buzadi, bo‘lmasa go‘rga edi! Azlarbek. Tavba! Kishvarxon. Tavba, demang. Yomonning shox-butog‘i bo‘lmaydi. Uningizning bir qaynovi ichida. Azlarbek. Doim kulib yuradigan-ahmoq, pisib-yuradigan firibgar, deb donolar bekor aytmagan. Dramadagi Azlarbek bilan Mirzabahrom o‘rtasidagi komik holat, komik ziddiyatlar dramaturg tomonidan maromiga yetkazib tasvirlangan. Azlarbek uni insofga chaqirgan sayin, yuqoridan kelar “Ishxonangizga boraman, prokurorga boraman” deb pishqirar, qo‘shnilar eshitmasin degan sayin, balandroq gapirar, “Sizning pul bilan  o‘ynashingizni bilmaymanmi? Bu xonadonning miridan-sirigacha menga ma’lum”ligini bilasiz o‘zingizga yomon bo‘ladi, yaxshilikcha shartimga ko‘ning, yo qizingizni chinakamiga menga berasiz, yoki bo‘ynidagi marvarid, deydi. Noiloj qolgan Azlarbek va Kishvarxon  Mirzabahrom so‘ragan marvaridni berishga majbur bo‘ladi. Marvaridni olgach, Mirzabahrom ularga uyning domovoyiga kirganligini aytib, rasman shu yerda turishini e’lon qiladi. O‘lganning ustiga tepgan qilib  O‘lmasxon ota-onasiga xat yozib qoldirib, bu bezbet kuyovdan qochib institut taqsimlangan yerga ishga ketganligini bildiradi. Drama so‘ngida Azlarbek va Kishvarxon  Mirzabahromdan qizini “Bir kami  kuyovimdan tezak hidi kelishi qoluvdimi” bermagan Odiljon bilan ketganini eshitib, ikki o‘tni  orasida qolsa, Mirzabahrom esa bir “Volga” mashinaga yetarlik pul egasi bo‘lib qolganidan mamnunligi bilan yakunlanganligi “Epopeyada voqea, dramada odam hukmron”(V.Belinskiy) ekanligini ko‘rsatadi. Dramaturgning “Ona qizim” dramasi uch parda, yetti ko‘rinishli musiqali sahna asaridir. Drama Hasanni Charosga oshiqu beqaror bo‘lganligidan muhabbatini qo‘shiq qilib kuylashidan, uning ishqida yonishini ko‘rgan chinni zavodda birga  ishlaydigan kutubxonachi Asad bilan o‘rtasidagi dialogdan Hasan ammasi bilan birga tushgan qizga oshiqligi, uni turmush qurgan qurmaganini ham bilmasdan oshiq bo‘lgani, bu rasm xotini bilan ajrashgan kuni ertasiga ammasi yozgan xat bilan birga kelgani ma’lum bo‘ladi. Qizni ammasi boqib katta qilganligi, buni hatto Charosning o‘zi ham bilmasligini, shu bois ammasining joni uning qo‘lida ekanligini  “Xayolga cho‘mib, podsho bo‘lmagan kim bor! Ishqilib, ataladan suyak chiqib, tishing sinib qolmasa bo‘ldi” degan Asadga maqtanib aytadi. Lutfi ammasining qizlik hovlisi, ya’ni Hasan istiqomat qiladigan uy, u bilan birga ishlaydigan Maston buvining qizi Go‘zal bilan qo‘shni bo‘lishgan. Ancha  vaqtdagi ayriliqdan keyin Qashqardan Lutfi amma qizi Charos bilan ota uyiga keladi. Lutfi ammani Qashqarga borib qolishi, dramada Maston buvi so‘zlaridan aniqlanadi. Yoshgina Lutfini Fayziahmadxon to‘raga uchinchi xotin qilib uzatilgani, to‘ra hukumatdan davlatini olib qochganda kichik xotin Lutfini olib ketganini Go‘zalga aytar ekan, ular kirib kelishadi. Dramada Lutfining monologi katta ahamiyat kasb etadi. Zero, “..dramatik asarlarda monologlarning badiiy-estetik vazifalar doirasi ancha keng. Jumladan, monolog dramatik personajning ruhiy holati, uning ongi-yu qalbida kechayotgan jarayonlarni tasvirlashning asosiy shakli”(D.Quronov).: Lutfi (ayvon ustunini quchoqlab). Otam qo‘ygan ustun! Otajonim suyangan ustun! (Uy eshigini ochib, tavob qilib). Onam kirib-chiqib yurgan eshik. (Ostonaga yopishib) Otamni ko‘rgan, onamni ko‘rgan ostona! Ota-onam faryod urib qolgan ostona! Men o‘pib, ko‘z yoshimni to‘kib ketgan ostona! Ko‘zlarimga surtay gardingni! Oh, yurtim! Aziz yurtim, ona yurtim! Bobokalon, momokalonlarim xoki jo tuproq, muqaddas tuproq! Seni qanchalar sog‘indim. Qanchalar o‘ylab, armoningda yondim. Qadringga yetmaganlarning ko‘zlari sitilib oqsin!. Lutfi  amma qizi Charosga o‘kinch bilan ona sutidek pok vatanga sog‘inchini, boshiga  tushgan  ko‘rguliklar  uchun eslab, “..nurdan tiniq ko‘z yoshlarimiz haqqi, darbadar o‘tgan qora yillarimiz haqqi – uni tavob etaylik” deydi. Hasan bilan uchrashgan  Lutfi  amma kelinni so‘raganda, kelin yo‘q  uylanmaganman deb, javob qiladi. Lutfi amma hayron bo‘lib xotinim, bitta qizim bor degan edingku, deganda hazillashgan edim, deydi. Dramada monolog va dialog bilan birga juda ko‘p xalqona ohangda personajlar qo‘shiqlar kuylashgan. Masalan: Qo‘limdagi qo‘sh uzukning O‘zi bor-u, ko‘zi yo‘q. Toleimni bor, deydilar, Oti bor-u, o‘zi yo‘q. Ko‘kda uchgan uch kaptar, Ola emas, ko‘k kaptar. Yuragimni varaqlamang, Armon to‘la cho‘ng daftar. Charosga dugona bo‘layotgan Go‘zal unga chinni zavodga ishga kirishni taklif qiladi, Hasan ham mug‘obirona, men shu zavodda choynak-piyolalarga gul solaman desa, Asad ishga kirsangiz, kutubxonamga a’zo qilib olaman, yaxshi kitoblardan bahramand bo‘lasiz, deydi. Ular bilan birga bo‘lgan Go‘zal chinni zavodda ishlaydigan Ixlosni choynak va piyolalarga solgan naqshlariga ishqi tushib qoladi. Hasan esa fursatni qo‘ldan berishni xohlamay unga poy–patak bo‘la boshlaydi. Ular orasidagi dialogda Charos xarakteri yaqqol namoyon bo‘ladi: “Charos. To‘g‘ri, ota-ona tanlash farzandning ixtiyorida emas, lekin er tanlash, yor-do‘st tanlash kishining o‘z xohishida” degan qarashlari, Charosni mustaqil fikrga ega, qat’iyatli ekanligini ko‘rsatadi. Lekin shunda ham Hasan niyatidan qaytmaydi “Qiz nozsiz, qish-qirovsiz bo‘lmaydi”. Shu o‘rinda aytish mumkinki, Shuhrat “drama shoiri – qalbning o‘rgatuvchisidir(A.Veselovskiy). Dramada deyarli barcha personajlar o‘rni bilan qo‘shiq kuylashi, boshqa dramalaridan farqli o‘laroq Shuhratning ijodkor sifatidagi o‘ziga xos xususiyatini ko‘rsatadi. Ayniqsa, Go‘zal aytgan ashula dramada jo‘shqinligi bilan kitobxonni rom etadi: Paxta gulli piyolam bor, piyolam, San’atimni ko‘rib qo‘ysin bu olam. Nusxasidan nusxa olsin diliga, Qo‘shiqlari yangrab chiqsin tiliga. Sharbat ichsa arzigudek piyola, Piyolamas, sharob to‘la gul-lola. To‘yib-to‘yib gar simirsang bir bora, Yuragingda qolmas hasrat va nola. Ona yurtim tuprog‘ingdin tuprog‘i, Gulbog‘larga yarashgan bu piyola. Ijodkor dramada xalqona pafosning estetik mohiyatini bir necha ko‘rinishlarda namoyon bo‘la olishini ko‘rsatib bera olgan. Jumladan, Charosning ko‘nglini ovlashga bel chog‘lagan Hasanning aytgan qo‘shig‘i ham xalqona pafos bilan yo‘g‘rilgan bo‘lib, dramaga o‘zgacha shukuh bag‘ishlaydi: Bir tutam sochlaring olsam qo‘limga, G‘ijimlab o‘psam-u, taroqlab o‘rsam. Nur bo‘lib yoyilsa atri dilimga, Belingda to‘lg‘ansa, yoningda yursam. Kel, gulim, o‘rayin haydar kokiling, Bo‘ynimga zanjirdek solsang ham mayli. O‘zgalar ishqida yonmasin diling, Men o‘zim Majnunman, sen esa, Layli!. Dramada qahramonlarning his-tuyg‘ulari, orasidagi munosabatlar keskinlashib borgani, Hasan Charosni, Charos Ixlosni, Go‘zal Ixlosni yoqtirishi, obrazlar o‘rtasidagi konfliktlarni yuzaga keltiradi, ularning turli xil kayfiyatlarda, ruhiy iztirob qiynoqlarida bo‘lishligini keltirib chiqaradi. Ixlosni butun vujudi bilan sevgan Go‘zal o‘ziga befarq ekanligini, uning Charosni sevishini bilib, o‘zini tortadi, ularga baxt tilaydi, o‘zi esa o‘rtanib yonadi: Men suydim-u, u suymadi, Men kuydim-u, u kuymadi. Sevgi otash zahmatin, Men tuydim-u, u tuymadi. Bag‘rim to‘la nola-firoq, Yoqsam endi yonmas chiroq. Arosatda qoldim, yana. Yorim ketib mendan yiroq.               Go‘zalning chin muhabbat, yuksak qalb egasi ekanligi, o‘z sevgisidan kechishi, Ixlos bilan Charosga chin yurakdan baxt tilashi, ularning baxtli yashashlarini ko‘rish unga huzur bag‘ishlashining o‘zi, Go‘zalning ma’naviy qiyofasini buloq suvidek naqadar toza ekanligini ko‘rsatadi. Bunga javoban Charos ham Ixlosning oldidan o‘tadi, uni sevishini aytar ekan, Ixlos Go‘zalni odobli, qobiliyatli qiz ekanligini, uni singlisidek yaxshi ko‘rishini, yuragi esa faqat Charos uchun urishini aytadi. Ular o‘rtasidagi beg‘ubor, pok sevgi dramaturg tomonidan shavq-zavq bilan qalamga olinadi. Bularni ular o‘rtasidagi dialog, duet qo‘shiqlarda ko‘rish mumkin. Va aytish kerakki, dramada Shuhratning shoir bo‘lganligi qo‘l kelgan. Dramada Hasanning Charosga bo‘lgan muhabbatini Go‘zalning Ixlosga bo‘lgan muhabbatiga qiyoslab bo‘lmaydi. Uning muhabbati qanchalik sof bo‘lsa, Hasanning muhabbati manfaat ustiga qurilgan edi. Bu Hasan bilan Asad dialogida yorqin ko‘zga tashlanadi: Hasan. Ichim yonib  ketayapti. Asad. Yolg‘iz qiz-yalama tuz bo‘ladi, birodar. O‘zigami, moligami? Hasan. O‘ziga ham, moliga ham. Eshitmaganmisan, oltin kosa o‘zi yaxshi, boli bo‘lsa undan ham yaxshi. Sepsiz xotindan dod! Asad. Tiling kuyganmi? Hasan. Bir gilami bor-“qizil oyoq”. Sening katta uyingga ikki buklab solsa bo‘ladi.  Hasan Charosga erishish uchun har qanday pastkashlikdan qaytmaydi, Charosning menga aka bo‘lib qoling degan so‘zlariga parvo qilmaydi, uning qalbi bilan qiziqmaydi, suymaganini bilsa ham ahdidan qaytmaydi. Charosga po‘pisa qilishga o‘tadi, unga: ...mendan xafa bo‘lmang. Men og‘zidagi oshini birovga yedirib ketaveradigan landovurlardan emasman, deydi. Ana shu gaplar Hasanning asl basharasini ko‘rsatadi. Charosni ko‘ndira olmagach, Lutfi ammaga bosim o‘tkaza boshlaydi. Dramada Hasanni xotinim bilan ajrashishga xarakterimiz to‘g‘ri kelmadi, degan gapiga Lutfi ammaning tilidan aytilgan gaplar dramaning o‘zak g‘oyasini oldinga suradi: Xarakter! Xarakterga o‘t tushsin! Kimni ko‘rsang: “Xarakter!” Bu gap qayoqdan chiqdi?! Er-xotin degan bir-biriga yon bosib, fazilatini oshirib, nuqsonini yashirib yashaydi. Baqaterakday kekkayganning turmushi turmush bo‘ladimi!. Lutfi amma aytgan bu gaplar bugungi kun yoshlari uchun ham bir saboq. Hech kimga sir emaski, hozirda ko‘p oilalar shu vaj bilan osongina ajrashib ketmoqda. Dramada Hasanning jirkanch basharasi bir necha o‘rinlarda yaqqol ochib tashlangan. Qizining ko‘ngliga qarab unga bermasligini aytgach, Hasan bezbetlarcha uyning to‘rini bo‘shatib berganligini minnat qiladi. Shunda unga berilgan uy otasining uyi ekanlgini aytgan ammasiga “Otamdan qolganmish! Remontiga hazilakam pul ketganmi!”, deydi yuzsizlarcha. Kamiga yana ammasiga po‘pisa qilib, Charos tuqqan qizi emasligini bilishini, shartiga ko‘nmasa, hammaga ma’lum qilishini aytadi. Dramaturg, bag‘ri kuyuk, kun ko‘rmagan, gul yoshligi bir qari chol bilan o‘tgan onaizorning hasratlarini uning tilidan shunday ma’sum kuylatadiki, eshitgan bag‘ir ezilmay turolmaydi. “Drama faqat sahnada yashaydi, sahnasiz u qalbsiz vujudga o‘xshaydi”(N. Gogol), ekan asarda bu qo‘shiqlarning kuylanishi sahna tomoshabinlarining e’tiborini yanada ko‘proq tortilishini ta’minlaydi: Yetmasmidi yig‘lab o‘tgan qora kunlarim, Yetmasmidi faryod urgan zaif unlarim!.. Yoril, osmon, boshlarimga toshlar yog‘ilsin, Nola qilgan bu tillarim, mayli lol qolsin! Yig‘la, ko‘nglim, ko‘zyoshlaring yana bor bo‘lsa, Shimib olsin bu qaro yer agar zor bo‘lsa!. Hasan aytganini qilib, hammaga Charosni asrandi qiz ekanligini, onasi tuqqan zahotiyoq birovning eshigiga tashlab ketganligini ovoza qiladi. Bu gaplar Ixlosning onasi Robiya xolaning ham qulog‘iga yetib boradi. O‘z yog‘iga o‘zi qovrilib o‘tirgan onaga, qayinsingilisini olmagani uchun eridan dashnom eshitib yurgan alamzada Xajarning bobillab kirishi, o‘lganning ustiga chiqib tepgan bo‘ladi. Qiziga ukasi shundan boshqani olmayman deganini har qancha tushuntirmasin, Xajar tushunishni xohlamas, qimmatchilik yillari eshak so‘yib yotgan kishining qiziga uylanib, ikki bolali bo‘lgan erkak, shuni bilib qolib, bolalariga ham qaramay qo‘yib yuborganda, nahotki “..nodon ukam tagi-taxtining tayini yo‘q qizni olarmishmi? Uyati yo‘q. Ro‘mol o‘rasin… Shunga uylanadigan bo‘lsam, sendek jigarim yo‘q mening!, deydi.  Ona bola qancha urinishmasin Xajarni achchiqdan tushirib bo‘lmas, ukasiga dag‘dada qilishdan to‘xtamasdi. Shunda Ixlos opasiga: ...eringga ham shu tilda gapirasanmi? Kishilar “opang bozorning kindigini kesadi” deyishardi, ishonmasdim, deydi. Xajar esa shunda ham gapdan  qolmay: Nima, senga o‘xshab, ammamning buzog‘iday mo‘ltillab o‘tiraymi? Insonning mardi bozorchi bo‘ladi.Birovning cho‘ntagidan bitta tangasini chiqarib olishning o‘zi bo‘ladimi! Zabon kerak. Dramaturg yaratgan Xajar obrazi hozirda ham ahyon-ahyonda bo‘lsa-da uchrab turishi, ijodkorning uzoqni ko‘ra oladigan iqtidori borligini ko‘rsatadi. Chunki, dramaning vazifasi kishilardagi nuqsonlarni tuzatish uchun ularga ko‘zgu tutishdan iborat. Robiya xola esa ikki o‘t orasida qovrilgancha, yig‘lab nola qiladi. Qizining fe’lini yaxshi bilgani uchun, to‘yga bosh qo‘shmayman deb ukasining to‘yiga berilgan sarpolarni olib ketganidan qattiq iztirob chekadi. O‘zini Charosni yaxshi surishtirmagani uchun o‘zini aybdor his qiladi: Ko‘rmayin bosdim tikanni, Tortadurman dardini. Ko‘rsam erdim, bosmas erdim, Tortmas erdim dardini. Dramatik asar ijtimoiy va g‘oyaviy masalalarni chuqur pafos bilan yetkazish bilan qimmatli ekanligini, asar mutolaasi davomida shohidi bo‘lamiz. Robiya xolanikidagi voqealardan farqli o‘laroq, Lutfi amma uyida sovuq sukunat hukm surardi. Bir umr o‘zini ona deb hisoblagan, bugunda jigarbandining yuziga qarab, uni o‘z qizi emasligiga iqror bo‘lish Lutfi ammaga azob bersa, o‘zining kimligini bila olmay arosatda qolgan Charosda o‘zining kimligini bilishga ishtiyoq balandligi, lekin onaizorini xafa qilib qo‘ymaslik uchun, uning issiq bag‘riga bosh qo‘yishi, kitobxonni hayajonga solmay qo‘ymaydi. Charosga otasini gomindonchilar qatl etgani, onasi judolikka dosh berolmay yotib qolib vafot etgani, ularning bag‘ri keng, yaxshi inson ekanligini bilishigina, ozroq bo‘lsa-da tasalli beradi. Charosning yig‘layotgan Lutfi ammaga aytgan: Men sizning qizingizman, o‘z qizingizman. Siz bir parcha etligimdan yuvib-tarab, sevib-ardoqlab, yemay-yedirib, ichmay-ichirib, o‘ksitmay katta qilgan onamsiz, onajonimsiz. Oq sut bergan onamday onamsiz, jondan aziz mehribonimsiz. Men sizning jigarporangizman. Suyansangiz  tog‘ingiz, boqsangiz bog‘ingizman, so‘zlari Lutfi ammaning umri bekorga o‘tmaganini, qilgan mehnatlari zoe bo‘lmaganligini isbotlaydi. Dramaning kulminatsion nuqtasi to‘yni qaytarish uchun bo‘g‘cha olib kelgan Xajarning Lutfi ammaning so‘zlarini eshitmay haqoratlaganida, Ixlosning Charos bilan Lutfi ammani bu g‘urbatxonadan yangi kvartirasiga olib ketishi, to‘y qilishini aytgani kitobxonni ko‘nglini yorishtiradi, quvontiradi. Jamiyatni Ixlos singari hur fikrli, iymon-e’tiqodli odamlar borligi ushlab turishi, adibning azaliy bir orzusi sifatida asarda bong urgan. Shuhratning “Do‘stimning o‘g‘li” asarini ham yuqoridagi dramalar qatori “..davrning dolzarb ma’naviy-axloqiy muammolarini badiiy til orqali yoritishga, jamiyat, tuzum ma’naviy-axloqiy jihatdan tanazzulga uchrayotganini ko‘rsatishga, bundan ogoh etishga bag‘ishlangan”(B.Nazarov) asarlar sirasiga qo‘shish mumkin. Drama bugungi kunda ham katta ahamiyat kasb etishini, uni o‘qiganimizda ich-ichimizdan his qilamiz. Negaki, dramada bo‘lib o‘tgan voqealar yaqin kunlarimizda nihoyat darajada avj olib ketganligi, bu drama mana shu yaraning oldini olish uchun yozilganini vaqtida anglay olmaganimizda, deb o‘ylaymiz. Yuqorida aytganimizdek, Shuhratning o‘ziga xos iqtidori, xalq tafakkuri rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan og‘riqli nuqtalarni oldindan ko‘ra olishida va ularni asarlarida badiiy bo‘yoqlarda tasvir ettira olganida yaqqol ko‘rinadi. Drama ikki parda, besh ko‘rinishdan iborat bo‘lib, u ikki yosh – Manzura bilan Intiqomning to‘y oldi uchrashuvidan boshlanadi. Ularning to‘ylariga ozgina kun qolgan, Manzuraga nikoh ko‘ylagi tashvishi tushgan, shunday shirin tashvishlarni kuyib-pishib so‘ylar ekan, Intiqomning uni eshitmay xomush turish sababini so‘raydi. Intiqom kechasi bilan yaxshi uxlay olmay,  allabalo tushlar ko‘rgani, kamiga bir kafedrada ishlaydigan Berdialievni bugun leksiyadan chiqishi bilan ikki organ xodimi, yana darsim bor, deyishiga qaramasdan olib ketganini aytib, boshi og‘riyotgani uchun ketishga izn so‘raydi. Manzura bilan xayrlashib, endi keta boshlagan chog‘da uni ham organ xodimlari hibsga olishadi. Dramaning ishtirokchilari haqida so‘z yuritayotgan bo‘lsak, Intiqom Vatan urushida bir safda xizmat qilib, jangga kirgan prokuror O‘tkir Qilichevning quroldosh do‘sti Qurbonning o‘g‘li. Ikkinchi tomondan yakkayu-yagona opasi Masturaning qizi Manzuraning bo‘lajak turmush o‘rtog‘i. Intiqomning qamalib qolganini eshikdan yig‘lab kelgan qizidan eshitgan Mastura oyog‘ini qo‘liga olib ukasining uyiga yuguradi. Opasini to‘y tashvishida keldi deb o‘ylagan O‘tkir Qilichev voqeani eshitib hangu-mang bo‘lib qoladi. Telefon orqali tafsilotini bilgach, opasini tinchitishga harakat qiladi, lekin sergak turgan opasi ukasining rangi o‘chib ketganligidan ish jiddiy ekanligini payqaydi. Xoli joniga qo‘ymagach, noiloj bo‘lgan ishni, ya’ni institut o‘qituvchilari bilan uyushgan holda ko‘pchilik bo‘lib pora olganligi bois hibsga olganligini aytadi va ertaga borib to‘liq ma’lumot olishini bildiradi. Ertasiga ishga borgan O‘tkir Qilichevning huzuriga Qurbon do‘stining ayoli Mehriniso arzi xoli bilan keladi, unga ham ishni o‘rganib chiqib, imkon darajasida yordam berishini aytadi. Drama boshidanoq kuchli dramatizm bilan boshlanadi. Bugun gumondorlikda hibsda saqlanib so‘roq qilinadigan yigit har tomonlama O‘tkir Qilichevga aloqador. Nima qilmoq kerak. Vaziyat jiddiy, Intiqom esa tergovchini qiynab, o‘jarlik qilib savollarga javob bermaganini bilgan O‘tkir Qilichev, sheriklarini so‘raganda, ular ayblariga iqror ekanligini, faktlar ham tasdig‘ini topganini biladi. Dramada “..dialog fikriy “qilichbozlik”: bir personajning zarbasi uning qarshisidagi personajning ham zarbasiga sabab bo‘ladi”(I.Sulton). Bu holatni O‘tkir Qilichev bilan Intiqom o‘rtasida ko‘rish mumkin. U bilan so‘roq o‘tkazib, yonidan chiqqan omonat kassasi daftarchasida yig‘ilgan pullarning qaerdan kelganligini so‘raganda “Chayqovchilik qilmagandirman. Yoki yo‘l to‘sganmikanman?” deya achchiqlanib javob beradi.  O‘tkir Qilichev esa bosiqlik ila uni insofga chaqirib, savollarini davom ettirar ekan, kandidat bo‘lganingizga ikki yil bo‘lgani yo‘q undan oldin, aspirantlik stipendiyasi olgan bo‘lsangiz, buncha pulni yig‘ish mumkinmi, degan so‘rog‘iga g‘azablanib, o‘g‘irlaganman, degan javobiga o‘g‘irlamagansiz, lekin boshqacharoq yo‘l bilan kelgan shuni ayting deganda: Intiqom. O‘g‘irlaganman, deyapmanku, bu kammi?! O‘tkir (xotirjam) Albatta, kam. Sizning qilgan ishingiz o‘g‘irlikdan yomon. Intiqom. Menikini ko‘zingiz ko‘rdimi? Men cho‘ntak kesgan, yo‘l to‘sgan muttahamdan ham yomon bo‘ldimmi? Shularning hammasi peshona teridan topilgan pulga olinganmikan?! Oktyabr massiviga borib ko‘rdingizmi? Dang‘illama uchastkalarni tomosha qildingizmi? Oq uy, ola bargak. Naqshin darvozasida garaji ham bor. Shular ham beli bukilib, qo‘li qadoq bo‘lib topgan pullariga solinganmikin? Bir surishtirib ko‘rmaysizmi, o‘rtoq prokuror. Magazinchi va bazachi boyvachchalarning ro‘zg‘or tutishini ko‘rganmisiz? Kurortga borib, xarajat qilishlariga ko‘zingiz tushganmi? Ular mendan ortiq maosh olishmaydi. Bu davlatlar qayoqdan kelayotgan ekan, qiziqmadingizmi, o‘rtoq prokuror. Intiqomdan bu gaplarni eshitgan O‘tkir Qilichev uni tinchlantirmoqchi bo‘lib, ularning barisini haromxo‘rga chiqarishga haqqi yo‘qligini qonun borligini, hamma vaqti soati bilan hisob–kitobini berishini aytganda, unga javoban  Intiqom: …bir chalasavod magazinchining hayoti o‘n besh yil o‘qib, oliy ma’lumot olgan, uch yil aspiranturani o‘tagan, kandidatlikni yoqlab, o‘n yildan ortiq doktarant bo‘lgan fan doktori yoki 30 yil dars bergan professornikidan yaxshi. Xotinining barmoqlarida qo‘sh–qo‘sh brilliant uzuklar, bo‘ynida Qizil dengizning oltirang g‘adir–budir yirik marvaridi 4–5 qator. Eng asil, hali modaga kirmagan narsalarni o‘shalar kiyadi. Zallaridagi xrustal qandillar bilan Yapon magnitofonlarini aytmay qo‘ya qolay!, deydi. Ular orasidagi bu dialog fikrlar jangi sifatida asarda dramatizm kuchaytirish, konfliktni yorqinlashtirishga xizmat qiladi. Dramaturg Intiqom tilidan jamiyatimizdan bo‘layotgan ko‘pgina illatlarni aytib ketadi, jumladan, katta-kichik amaldorlarning uyiga  tug‘ilgan kun bahonasi bilan sovg‘a-salomlar-u, o‘g‘il-qizining to‘ylarida qilinayotgan katta-katta to‘yonalar, kurortga ketayotganda “bizni ham eslab bir-ikki kun o‘ynab qo‘ying” deb qo‘liga tutilayotgan in’omlar. Dramada O‘tkir Qilichev qilgan ishidan pushaymon yeb kechirim so‘rasa kerak deb o‘ylagan O‘tkirning bu gaplarini eshitib, hayratga tushadi “hamma qilganda, men ham qilsam, nima bo‘libdi?” demoqchi nodon. Nahotki, fan kandidati bo‘lgan bir odamning hayot haqiqatiga fahmi yetmasa!” deya kuyinadi. Opasi bilan quroldosh do‘stini ayoli undan yordam so‘rab kutib turganda, uning aybdor ekanligi ma’lum bo‘lib turibdi. Nima qilmoq kerak, qanday yo‘l tutsa to‘g‘ri bo‘ladi, agar qonun bilan ish tutsa opasi bilan yuz ko‘rmas bo‘lib ketadi, qonunga zid ish qilishga olgan tarbiyasi yo‘l qo‘yamaydi. Axir “Hammaga yaxshi ko‘rinaman degan odam hech qanday ezgu ish qila olmaydi, chunki yomonlikni haqorat qilmasdan, unga qarshi kurashmasdan turib, yaxshilik va ezgulikni yuzaga chiqarish mumkin emas”(U.Qosimov) ligini bilgan “O‘tkir Qilichev uzil-kesil bir xulosaga keladi, ularning ishini sudga oshiradi. “Poraxo‘rga shafqat yo‘q!”. Yuqoridagi dramatik asarlar tahlilidan ko‘rinib turibdiki, Shuhratning dramalari hozirda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan ekan “..sahnaga qo‘yilmagan dramatik asar uyqudagi go‘zal”(N.Pogodin)ligini hisobga olgan holda, o‘z vaqtida sahnadan tushmagan ijodkor dramalarini bugungi kunda ham o‘z tomoshabinlariga yetkazish muhim, deb o‘ylaymiz va quyidagicha xulosa qilamiz: Shuhratning xalqchil dramatik asarlarida xalqona pafosga xos jihatlar: milliy qadriyatlar, an’analar va badiiylik tamoyillari drama janr sintezi jarayoni mahsuli sifatida lirik xususiyatlarini o‘zida singdira olgan. Dialog va monologlarni asarda qo‘llanishi  ijodkorning voqelikni falsafiy-lirik uslubda idrok etish, qahramonona-romantik obraz yaratish, falsafiy-psixologik yondashuvini keltirib chiqargan. Natijada, Shuhrat komediya va dramalarida dramatizm, tragediyaga xos fojeaviylik, voqeabandlik kabilar uyg‘un holda namoyon bo‘lgan. Demak, Shuhrat dramalari mazmunida xalqimiz tafakkuri, ruhiyati va amallaridagi umumiy jihatlari, ulardagi qaytarilmas o‘ziga xoslik, dramatizmda monolog va dialoglarida namoyon bo‘lgan.